ანგელოზები „ბერლინის ცის ქვეშ“ და შუა საუკუნეების ფილოსოფიაში (იერარქიულობისა და ხუთი შეგრძნების შესახებ)

ავტორი: ანა ლომაძე

“მინდა მსოფლიო ისტორიაში შევიდე, ან უბრალოდ ვაშლი დავიჭირო ხელში.”

ვიმ ვენდერსის ანგელოზი

ხედვისა და სმენის შეგრძნებები შეხების, გემოსა და ყნოსვის საპირისპიროდ

1987 წელს რეჟისორმა ვიმ ვენდერსმა, რომლის შემოქმედებაც ამ დრომდე ცნობილი იყო ერთიდან მეორე ქალაქსა თუ ქვეყანაში მოხეტიალე პერსონაჟებითა და დაუსრულებელი მოგზაურობებით, გადაიღო კინო, რომელშიც მოქმედება ერთადერთ ქალაქში, ბერლინში ხდება. თავად რეჟისორმა როგორც განაცხადა, “ბერლინის ცის ქვეშ“ მოგზაურობაზეცაა, მაგრამ აქ გადაადგილება ხდება არა ჰორიზონტალური მიმართულებით, არამედ ვერტიკალურად.[1] ეს არის ერთი ანგელოზის, დამიელის გზა ბერლინის ციდან ბერლინის ქუჩებამდე. ერთი შეხედვით, ფაბულა ძალიან ჰგავს დაცემული ანგელოზის ამბავს: დამიელში დიდ ინტერესს იწვევს ის შეგრძნებები, რომლებიც მხოლოდ ადამიანებს ახასიათებთ და ანგელოზებისათვის სრულიად უცხოა (შეხება, გემოს თუ ყნოსვის შეგრძნება) და საბოლოოდ, მარიონის, ცირკის აკრობატი გოგონას ნახვის შემდეგ, ამქვეყნიურისადმი სწრაფვის გამო დათმობს კიდეც მარადიულს. მაგრამ აშკარად იგრძნობა, რომ ამ ნამუშევარში, დამიელის ჩამოსვლა ზეციური სამყაროდან სულაც არ აღიქმება ღმერთისთვის ზურგის შექცევად, დანაშაულად. როგორც თავად რეჟისორმა თქვა, ანგელოზმა უბრალოდ მოსაწყენი მარადიულობა დათმო.[2] ვენდერსის ანგელოზები არიან ბერლინის სულები, რომლებიც აქ იყვნენ მუდამ და უნახავთ ყველაფერი, რაც კი ქალაქს გადახდენია თავს. ისინი, რეჟისორის სიტყვებით, „ძალიან მოხუცი ადამიანებივით არიან, ქალაქის გარშემო მოსიარულე მოხუცი ადამიანებივით, რომლებიც თითქმის ისევ ბავშვებად ქცეულან.“[3] მაგრამ მათი ხეტიალი უმიზნო გამხდარა. ისინი „საქმის გარეშე დარჩნენ. დრო, როცა ადამიანები ანგელოზებს უსმენდნენ, წარსულს ჩაბარდა.“[4] ამგვარად, დამიელს ღმერთისათვის არ უღალატია: ბერწი ზეცის ნაცვლად ვაშლის ხელში დაჭერის, მაგიდის ქვეშ ფეხსაცმლის გახდისა და თითების გამოძრავების უნარის, კატის გამოკვების არჩევა არ არის ღალატი. ეს დამიელმა კი არ უარყო ღმერთის კანონი, რომლის მიხედვითაც იერარქიის სათავეში ყოფნა ჯობს მის დაბალ საფეხურზე ჩასვლას, არამედ თავად ეს კანონი გახდა აბსურდული.

იერარქიული წყობა, რომლის სათავეშიც არის სრულყოფილი არსება – ღმერთი, ხოლო „ფსკერზე“ ყველაზე ნაკლებ სრულყოფილი არსება, ანგელოლოგიის ერთ-ერთი ფუნდამენტური მნიშვნელობის იდეაა. ამასთან, შუა საუკუნეების თეოლოგია-ფილოსოფიის მნიშვნელოვანი შეხედულებაა, რომ ამ იერარქიის მაღალ საფეხურზე მყოფ არსებებს – ანგელოზებს – არ გააჩნიათ ხუთი შეგრძნება.[5] თუმცა ვენდერსთან ყველა ანგელოზი ფლობს სმენისა და ხედვის შეგრძნებებს, განსხვავებით შეხების, ყნოსვისა და გემოს შეგრძნებებისა. დამიელის ინტერესს თავიდან სწორედ ისეთი წვრილმანები იწვევს, როგორიცაა, მაგალითად, თითქოს სრულიად უმნიშვნელო შეხებითი შეგრძნება: ახალ დაბეჭდილი გაზეთით თითების დასვრა. მაგრამ მისი სმენა და ხედვა თუ არ აჭარბებს, არც არაფრით ჩამოუვარდება ადამიანისას: მას შეუძლია გაიგოს ნებისმიერი ხმა, რომელიც მისაწვდომია ადამიანისათვის (ასევე ფიქრებიც), მისი ხედვის შეგრძნებაც ადამიანის ხედვის იდენტურია.

ამგვარად, ვენდერსის ანგელოზებს მინიმუმ ორი რამ განასხვავებს შუა საუკუნეების ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ანგელოლოგიის ანგელოზისაგან: 1. მათ გარშემო, ფაქტობრივად, ჩამოშლილია იერარქიული წყობა; 2. მათ აქვთ ხედვისა და სმენის შეგრძნებები.

რა თქმა უნდა, ეს უკანასკნელი მახასიათებელი შესაძლებელია კინოენის თავისებურებად ჩაითვალოს: სხვაგვარად უბრალოდ რეჟისორი ვერ მოახერხებდა ანგელოზთა აზრების გადმოცემას, მათ გარშემო ისტორიის აგებას, როგორც მაგალითად, რაფაელი ფერწერული ნამუშევრის შექმნისას უსხეულო ანგელოზს იმიტომ გამოსახავს სხეულით, რომ სხვაგვარად შეუძლებელია მისი ტილოზე აღბეჭდვა. მაგრამ როგორ შეიძლება აიხსნას იერარქიული სისტემის მოშლა და თუ ანგელოზებს შეუძლიათ გაიგონ და დაინახონ, რატომ არ აქვთ მათ შეხების, ყნოსვის და გემოს შეგრძნებები? ხუთი შეგრძნების ეს ორად გახლეჩა ნამუშევარში მხოლოდ კინო ნის თავისებურებით რომ ვერ აიხსნება, ამას თავად ის ფაქტიც ადასტურებს, რომ ამ გახლეჩას სიუჟეტის განვითარებაში საკმაოდ მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს: დამიელს, უპირველეს ყოვლისა, ხომ დარჩენილი სამი შეგრძნების ინტერესი ეწეოდა მიწისაკენ?

იმ ინტერპრეტაციის თანახმად, რომელიც აქ იქნება წარმოდგენილი, მიუხედავად განსხვავებებისა, ტრადიციულ და ვიმ ვენდერსის ფანტაზიით შექმნილ ანგელოზს შორის, ორივე შემთხვევაში ანგელოზთა ფუნქცია ერთი და იგივეა: ტრანსგრესია და იმაზე მეტთან ზიარება, რასაც ადამიანი თავისი კულტურული ჩარჩოს შესაბამისად, ყოველდღე აწყდება. მეტიც, სწორედ ზემოთ აღნიშნული ორი განსხვავების მეშვეობითაა ვენდერსთან შენარჩუნებული ტრანსგრესიულობის ფუნქცია შუა საუკუნეებისაგან სრულიად განსხვავებული, თანამედროვე კულტურული ჩარჩოს ფარგლებში.

ტრანსგრესიის ორი ფორმა

თეოლოგიის ერთ-ერთ გავლენიან წარმომადგენლთან, თომა აქვინელთან, ე. წ. Doctor angelicus-სთან (ანგელოზებრივ სწავლულთან) ანგელოზების ფუნქცია არის ბუნებრივისა და ზებუნებრივის (ანუ ღვთაებრივი ნების) შეკავშირება, მათ შორის ჰარმონიული ბალანსის დაცვა.[6] ადამიანები სწორედ ანგელოზთა შუამავლობით ახერხებენ ბუნებრივისაგან მოწყვეტას, ტრანსგრესიას და ეზიარებიან ზებუნებრივს, ღვთაებრივს.

გარდა იმისა, რომ ანგელოზები ადამიანებს ეხმარებიან, ისინი მისაბაძი მაგალითის როლსაც ასრულებენ. ადამიანს არ შეუძლია დაწინაურდეს ანგელოზთა იერარქიულ კიბემდე, მაგრამ, მის მიერ განცდილი ტრანსგრესიულობა შეიძლება საკმარისი იყოს, რათა ადამიანურ დონეზე მიაღწიოს საუკეთესო შედეგს და გახდეს „ზეცისა კაცი და ქუეყანისა ანგელოზ“. მაგრამ მაინც ვინ არის ის, ვისაც ყველაზე კარგად ესმის უხორცო არსებათა ჩურჩული, ვინ არის ქვეყნის ანგელოზი? ასეთი ადამიანები არიან წმინდანები, ასკეტები. ბერძნული სიტყვა „ასკესის“ (ἄσκησις) ნიშნავს ვარჯიშს, წვრთნას. ის, რაშიც ასკეტი იწვრთნება, არის ხორციელ, ანუ გრძნობისმიერ სიამოვნებებზე უარის თქმა (როგორიცაა მაგ. მხედველობითი შეგრძნება: „თუ შენი თვალი გაცდუნებს, ამოითხარე და გადააგდე: გიჯობს ცალთვალა შეხვიდე სიცოცხლეში, ვიდრე ორივე თვალის მქონე ჩავარდე ცეცხლის გეენაში“).[7] თუ შეგრძნებების მიერ მონიჭებულ სიამოვნებაზე უარის თქმას გარედან შევხედავთ, როგორც უბრალოდ მკაცრ აკრძალვას, ან როგორც სამოთხის მიღების სანაცვლო პირობას, მაშინ, რა თქმა უნდა, ძნელი იქნება აღნიშნული ტრადიციის ნამდვილ მნიშვნელობასთან მიახლოებაც კი.

მაინც საიდან მოდის ხუთი შეგრძნებისადმი უნდობლობა და მისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება? მიღმიერი სამყაროს შესახებ ფიქრისას, ქრისტიანული მოძღვრების ჩამოყალიბებამდე გაცილებით ადრე, ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში საეჭვოდ გამოცხადდა შეგრძნებების სანდოობა და ისინი გამწესდა დაბალ იერარქიულ საფეხურზე. ის, რაც ერთისთვის მოთეთროა, მეორეს თვალით ყვითელია; იმას, რასაც ვიღაცისთვის მლაშე გემო აქვს, სხვისთვის უმარილოა; ვიღაცამ გაიგო კარის ხმა, თუმცა მეორეს – იქვე მყოფს – არაფერი გაუგია. შეგრძნებები არაა ისეთი რამ, რასაც ბოლომდე ენდობი. პლატონის მიხედვით, არასანდო შეგრძნებათა და მათ მიერ მიღებულ სიამოვნებათა ტყვეობაში დარჩენა გაცილებით აღმაფრთოვანებელი და მიმზიდველი რეალობისათვის ზურგის შექცევას ნიშნავს. რეალობის წვდომა, რომელიც იერარქიულად შეგრძნებათა სამყაროზე უფრო აღმატებულია, მხოლოდ გონებითაა შესაძლებელი – აქ შეგრძნებები უძლურია. შეგრძნებებით მხოლოდ მატერიალურ საგნებს ვწვდებით, ხოლო გონების მეშვეობით შესაძლებელია გაცილებით მეტის მოხელთება.[8] ამ ხედვის მიხედვით, რომელიც დღეს საკმაოდ უცნაურად გამოიყურება, მაგალითად, ნებისმიერ მატერიალურ საგანში გამოხატული მშვენიერება – იქნება ეს მშვენიერი ტაძარი, ყვავილი თუ ფერწერული ნამუშევარი – არაფერია რეალურ, თავისთავად მშვენიერებასთან შედარებით. ამგვარად, პლატონის აზრით, რაც არ უნდა მშვენიერი ყოფილიყო მისი შეყვარებული, მასზე მშვენიერი იქნებოდა თავად მშვენიერება, მშვენიერების იდეა (ალბათ ამიტომაც დარჩა უცოლოდ).

პლატონის შეხედულება გამყარდა ნეოპლატონურ ტრადიციაში. პლოტინი, რომელმაც შექმნა ნეოპლატონიზმის საფუძვლები, წერს: „გრძნობად სამყაროში ყველაფერი ზეგრძნობადი სინამდვილიდან იღებს დასაბამს, და იქ გაცილებით უფრო მშვენიერია, რადგან აქ იდეა, ანუ ფორმა მატერიასთანაა შერწყმული, იქ კი იდეა წმინდაა და შეურეველი.“[9]

შუა საუკუნეების მკვლევრების აზრით, ქრისტიანულ ტრადიციაში გრძნობადი თუ ზეგრძნობადი არსებების იერარქიული წყობა – დაწყებული უმაღლესი არსებიდან და დამთავრებული ყველაზე დაბლა მოქცეული არსებით – სწორედ ნეოპლატონური ტრადიციიდან გადავიდა. ანგელოზებმა კი იტვირთეს ნეოპლატონური გონით საწვდომი რეალობის საპატიო წევრებისა და შემეცნების  – ინტელიგენციების როლი,[10] რომელთათვის სრულიად უცხოა ისეთი არასანდო შემეცნებითი ფორმა, როგორიცაა ხუთი შეგრძნება.

ამგვარად, ქრისტიანულ ტრადიციაში შეგრძნებათა და მათ მიერ გამოწვეულ სიამოვნებათა „ცუდი რეპუტაციის“ ახსნა ღმერთის მიერ დაწესებული აკრძალვით, რომელიც ბრმად და გაუაზრებლად უნდა შესრულდეს, ნაივური კუთხით წარმოაჩენს საკითხს. შეგრძნებათა ტრანსგრესიის იდეა სწორედ აზროვნებისათვის, გონების ასამოქმედებლადაა საჭირო, რათა ის ჩაწვდეს ნამდვილ რეალობასა და უმაღლეს ყოფიერს. უსხეულო ანგელოზები კი შეგრძნებებით დაუბინძურებელ წმინდა აზრში სიხარულით ჭვრეტენ სამყაროს.

შეჯამების სახით შეიძლება ითქვას, რომ ტრადიციული ქრისტიანული ტრანსგრესია პირდაპირ კავშირშია იერარქიასთან და გულისხმობს იერარქიულად მაღალ საფეხურზე მქონე არსებასთან მიახლოებას; ამ კონტექსტში ადამიანისათვის ანგელოზი მისაბაძი მაგალითია. ანგელოზს შეცდომაში ვერ შეიყვანს შეგრძნებები, რადგან მას ის საერთოდ არ გააჩნია – მისი „შეხება“ სამყაროსთან მხოლოდ გონისმიერია. შეგრძნებათა არქონის გამო ანგელოზს სიხარულს ვერ მიანიჭებს, მაგალითად, ცხელი ზაფხულისას ცივ წყალში გადაშვება, კონკრეტული ლამაზი სხეულის ყურება თუ მშვენიერი მელოდიის მოსმენა. მაგრამ მას ეს არც სჭირდება – მას შეხების, ყურების, სმენის და სხვა ყველა შეგრძნების გარეშე აქვს კავშირი უმშვენიერესთან, საუკეთესოსთან. ადამიანი, რომელიც ანგელოზებრივ ყოფას მიჰყვება – წმინდანი, ასკეტი – ახდენს ადამიანური ბუნებისაგან ტრანსგრესიას, შეგრძნებათაგან თავისუფლდება და იღებს იმას, რაც ყველაზე სასურველია ამ შეგრძნებებში.

ვიმ ვენდერსის ნამუშევარში ამ ტიპის ტრანსგრესია სრულიად გამორიცხულია. აქ ამოტრიალებულია თავად იერარქიულობის სისტემა. ადამიანი კი არ მიისწრაფვის ანგელოზური ყოფისაკენ, არამედ პირიქით – ანგელოზს აინტერესებს ის, რაც ადამიანურია. შეგრძნება განხილულია არა როგორც სამყაროსთან კავშირის უფრო დაბალ საფეხურზე მყოფი ქმნილებების ნაკლებად სრულყოფილ ფორმად, არამედ ანგელოზისათვის დამაინტრიგებელ საგნად. მეტიც, თავად შეგრძნებათა გარკვეული ნაწილი წარმოადგენს ინტრიგისა და ტრანსგრესიის საგანს. როგორც უკვე ითქვა, ვენდერსის ანგელოზებს უკვე აქვთ ხედვისა და სმენის შეგრძნებები. მაგრამ ეს დამიელს არ აკმაყოფილებს. ხედვა და სმენა ის შეგრძნებებია, რომლებიც ანგელოზებს აძლევს საშუალებას, იყვნენ სამყაროს მოწმეები, საჭიროებისამებრ, გაამხნევონ და გზა დაანახონ ადამიანებს,[11] მაგრამ მათ არ აქვთ წვდომა ყველაფერზე, მათ არ შეუძლიათ, როგორც დამიელი ამბობს, იყვნენ მოვლენათა მონაწილენი: ისინი იცავენ დისტანციას და სწორედ ამგვარად ახერხებენ იყვნენ სულიწმინდას დამმოწმებლები. მაგრამ, როგორც უკვე აღინიშნა, თავად ვენდერსის ინტერპრეტაციით, ეს ანგელოზები ცხოვრობენ იმ ეპოქაში, როცა მათ ფუნქცია დაკარგული აქვთ: მათი დისტანცია აღარაფერს ემსახურება; ადამიანები ანგელოზებს აღარ უსმენენ და მათი მარადიულობაც მოსაწყენი გამხდარა.[12]

ასეთ სიტუაციაში, თითქოს ვენდერსი მაყურებელს (რომელიც დიდი ალბათობით ადამიანია) მიანიშნებს, რომ ტრანსგრესია გულისხმობს არა ზემატერიალურის, იერარქიის უფრო მაღალი საფეხურის დაპყრობას, არამედ საკუთარი თავისკენ შემობრუნებას. აქ ტრანსგრესია ნიშნავს ადამიანისათვის ადამიანურთან – კონკრეტულად, სამ შეგრძნებასთან – შეხებასთან, ყნოსვასა და გემოსთან მობრუნებას. სწორედ ამ სამი შეგრძნებისაკენ სწრაფვის ფონზე ვითარდება სიუჟეტი და ბოლოს მიდის კულმინაციისაკენ – გაადამიანებული ანგელოზის მიერ რაღაც ახლის ზიარებისაკენ, ერთგვარი ტრანსგრესიისაკენ.

აქ შეიძლება ორი კითხვა დაისვას: როგორ არის შესაძლებელი ადამიანს ჯერ დასჭირდეს და მერე მივიდეს თავის თავამდე – ანუ როგორ არის შესაძლებელი გზა ერთ წერტილში: ადამიანის მისვლა საკუთარ თავთან – გზა მესა და მეს შორის? მეორე კითხვა ასეთია: რატომ უნდა გაიაროს ადამიანმა გზა იმ სამ შეგრძნებამდე, რომელიც მას ისედაც აქვს? ანუ რატომ არის ვენდერსის ნამუშევარში ანგელოზური ხედვა/სმენა და არაანგელოზური (დამაინტრიგებელი და ადამიანური) დანარჩენი სამი შეგრძნება – შეხება, ყნოსვა და გემო?

მეორე კითხვის პასუხს პირველი კითხვის პასუხამდე მივყავართ: თუ გასაგები იქნება, რატომ არის გამორჩეული შეხების, ყნოსვისა და გემოს შეგრძნებები დანარჩენი ორისაგან, ისიც, გარკვეულწილად, ნათელი გახდება, რატომ შეიძლება უჩვენებდეს რეჟისორი სრულიად ადამიანურ სამ შეგრძნებას, როგორც რაღაც მისაღწევს, რაღაც ისეთს, რაც ადამიანს არ აქვს. ამიტომ დავიწყოთ მსჯელობა მეორე კითხვის ანალიზით.

შეგრძნებათა იერარქია

მართალია, ანტიკურობასა და შუა საუკუნეებში, როგორც ზემოთ იყო ნაჩვენები, შეგრძნებები დიდი პოპულარობით არ სარგებლობდა, მაგრამ მათ შორისაც შეიძლება გარკვეული იერარქიის გამოკვეთა. ამ პერიოდში სმენა და ხედვა ხუთიდან ყველაზე გამორჩეული და ყურადღებით განებივრებული შეგრძნებებია. მაგალითად, თომა აქვინელი მიიჩნევს, რომ ეს ორი ერთსა და იმავე დროს მშვენიერთან ყველაზე მიახლოებული და ყველაზე მეტი ცოდნის მომტანი შეგრძნებებია.[13] იტალიური რენესანსის ცნობილი წარმომადგენელიც, მარსილიო ფიჩინოც სწორედ ამ ორ შეგრძნებას აკავშირებს სულიერებასთან; თვლის, რომ ისინი ეთიკურ აზროვნებასა და განსჯასთანაა დაკავშირებული, სხვა შეგრძნებებისაგან განსხვავებით.[14] სმენის შეგრძნებაზე მარტინ ლუთერს მთელი მეტაფიზიკა აქვს აგებული.[15] ხედვა ყველაზე აღმატებულ და კეთილშობილურ შეგრძნებადაა წარმოდგენილი ძველი ბერძნული ფილოსოფიის ყველაზე გავლენიან მოაზროვნეებთან: პლატონსა და არისტოტელესთან.[16] არსებობს მოსაზრება, რომ მენტალური ქმედებების აღმნიშვნელი ბევრი ტერმინი ინდო-ევროპულ ენებზე სწორედ ხედვასთან დაკავშირებული სიტყვებით აღინიშნება.[17] მსგავსი ტენდენცია შეინიშნება ქართულ ენაშიც; ტერმინები – „გაგება“, „ხედვა“, „ჭვრეტა“ გარდა იმისა, რომ უშუალოდ სმენასა და ხედვასთან დაკავშირებული სიტყვებია, ასევე აღნიშნავს ცნობიერების აქტივობებს (ამ უკანასკნელი მნიშვნელობითაა ისინი გამოყენებული, მაგალითად, წინადადებებში: „მესმის, რაც იგულისხმე“, „ვხედავ, რა ძნელია ამის გაკეთება“, „არავის შეუძლია მომავლის ჭვრეტა“).

რატომ მაინცდამაინც ეს ორი შეგრძნება? ამ კითხვაზე ბევრი სავარაუდო პასუხის გაცემა შეიძლება, მაგრამ ერთ-ერთი უდავოდ შემდეგია: სმენისა და ხედვის შეგრძნებები ყველაზე აქტიურად მონაწილეობს იმის შექმნაში, რის გარეშეც ნაკლებად წარმოსადგენია გაგება, ხედვა, ჭვრეტა თუ ცნობიერებასთან დაკავშირებული ნებისმიერი სხვა აქტივობა. საუბარია ენაზე. სწორედ ენით, სიტყვებით ხდება ცოდნის შენახვა და გადაცემა (ზოგიერთი თეორიის მიხედვით, არა მარტო შენარჩუნება, არამედ ცნობიერების უშუალო პროცესები და ცოდნის შექმნაც შეუძლებელია ენის გარეშე).[18] სიტყვა, როგორც საგანთა ნიშანი და მათთვის გარკვეული მნიშვნელობის მიმნიჭებელი, ისტორიული თვალსაზრისით, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია სმენასთან. გამოთქმულ და მოსმენილ სიტყვაში ყალიბდება ადამიანისათვის დამახასიათებელი, ცხოველებისაგან განმასხვავებელი საკომუნიკაციო ბაზისი. თუ ცხოველები მხოლოდ გარკვეული რაოდენობის ემოციასა თუ სიგნალს გადასცემენ სხვა ცხოველებს, ადამიანს შეუძლია არა მარტო არსებულ საგანთა და მოვლენათა გაცილებით ზუსტი აღწერა, არამედ უამრავი სრულიად ფანტასმაგორიული სამყაროს წარმოდგენა და ამ წარმოდგენის სხვებისათვის გაზიარება. ადამიანი, პირ-უ-ტყვ-ისაგან განსხვავებით, არის მე-ტყვ-ელი.

ენის შექმნაში სმენის მსგავსი წვლილი არ მიუძღვის, თუმცა მისი საკომუნიკაციო როლის განვითარებაში ნამდვილად დიდ როლს თამაშობს ხედვის შეგრძნებაც დამწერლობის გაჩენის შემდეგ. გამოთქმულისაგან განსხვავებით, რომელიც სმენისთვისაა განკუთვნილი, დაწერილი ნიშანი ხომ დანახვას მოითხოვს. მოსმენილ სიტყვას თუ სჭირდებოდა ცოცხალი გადამცემი – ადამიანი, რომელიც ბგერების წარმოთქმის მეშვეობით აზრს სხვას გაუზიარებდა, დამწერლობამ ეს პროცესი გაცილებით გაამარტივა. დაწერილ ნიშანს დამოუკიდებლად შეუძლია არსებობა. შესაძლოა ფილაზე თუ გრაგნილზე დატანილ ნაწერს საუკუნეები ედოს მტვერი და სრულიად უცხო გარემოში აღმოჩენილმა გააგრძელოს სიცოცხლე მისი შემქმნელი ცივილიზაციის დიდი ხნის სიკვდილის შემდეგაც.

რა თქმა უნდა, დღეს ეს სხვაობა გაგონილ და დანახულ ნიშანს შორის გამქრალია. ტექნოლოგიების განვითარებამ ერთნაირად გამძლე გახადა ჩაწერილი ხმა და გამოსახულება.

ამ ორი დომინანტი შეგრძნების – ხედვისა და სმენის მეშვეობით ეზიარება მაყურებელი კინოსაც.

პლატონის ეკრანი

ადამიანები სიბნელეში სხედან. ისინი უყურებენ წინ არსებულ კედელს. მათ ზურგს უკან არსებული სინათლე ჩაბნელებულ ოთახში მხოლოდ ამ ერთ კედელს ანათებს და კედელზე გამოსახულებებს აჩენს.

ეს არ არის კინოდარბაზის აღწერა. ეს პლატონის მიერ აღწერილი ე. წ. მღვიმის ალეგორია, გამოქვაბულის მითია. პლატონის ტექსტში, რომელშიც თითქოს ჩვენს წელთაღრიცხვამდე V-IV საუკუნეებშია ნაწინასწარმეტყველები კინოდარბაზის არსებობა, ძველი ბერძნებიდან, ერთ-ერთი ამბობს: „ეს რა უცნაური სურათია?!“[19] ალბათ დღეს კინოდარბაზის რეალურობაზე უცნაური ისაა, რომ მსგავსი სიტუაცია 25-26 საუკუნის წინ აღიწერა.

და მაინც, რა არის გამოსახული პლატონის ეკრანზე კინო კამერის გამოგონებამდე 25 საუკუნით ადრე? ამ ძველთაძველ „კინოდარბაზში“ მხოლოდ სიყალბეს უჩვენებენ. აქ ადამიანები დაბმულები არიან დაბადებიდანვე. მათ თავის გამოძრავებაც კი არ შეუძლიათ: მთელი ცხოვრება უყურებენ იმას, რაც ეკრანზე ჩანს. მათ ზურგს უკან ცეცხლია დანთებული. ამ ცეცხლის ფონზე კი ცხოველების, ადამიანების და სხვადასხვა საგნების მსგავს გამოსახულებებს დაატარებენ გამვლელები. რადგან მაყურებლებს თავიანთი ცხოვრების განმავლობაში სხვა არაფერი უნახავთ, ჩაბნელებულ კედელზე გამოსახული ჩრდილების გარდა, სწორედ ეს ჩრდილები ჰგონიათ რეალური. ეს ალეგორია ასე შეიძლება განიმარტოს: ის, რასაც რეალობას ვეძახით, შესაძლოა სულაც არ არის რეალობა: ჩვენც, ჩვენი არასანდო ხუთი შეგრძნების საფუძველზე, მღვიმეში დაბმული მაყურებლების მსგავსად, სიყალბეს ვთლით სინამდვილედ, რადგან დაბადებიდანვე ამ სიყალბეს ვართ ნაზიარები და რეალობა არასოდეს გვინახავს.

საინტერესოა, რომ პლატონის ალეგორიაში სიყალბის სინამდვილედ გასაღებაში სწორედ ხედვისა და სმენის შეგრძნებებია წარმოდგენილი. რეალობის დასაფარად სრულიად საკმარისია უყურებდე და უსმენდე არანამდვილს, რათა მან მნიშვნელობა და დამაჯერებლობა შეიძინოს; მეტიც, თუ პირდაპირი მნიშვნელობით ავხსნით ამ ალეგორიას, არა მარტო ამ ორი შეგრძნების ბატონობა, არამედ ასევე დანარჩენი სამის პასიურობა ასაღებს არარეალურს რეალურად, ნამდვილად. მღვიმის ადამიანი შეხების, ყნოსვისა და გემოს შეგრძნებების სრულ უარყოფას უნდა ახდენდეს, რათა მისი სიცოცხლის უამრავი შესაძლებლობა (მაგ. მღვიმის დატოვება), დაიყვანოს ერთადერთ შესაძლებლობამდე: მაყურებლად ყოფნამდე. ამ თვითშეზღუდვას, სამი შეგრძნების მიერ მოწოდებული მინიშნებების სრულ უარყოფას ხელს უწყობს ის ფაქტი, რომ როგორც ზემოთ აღინიშნა, დანარჩენი ორი შეგრძნება, სმენა და ხედვა ხასიათდება უნიკალური ფუნქციით: იყოს მნიშვნელობების, მსოფლმხედველობების ჩამოყალიბების საფუძველი.

და მაინც რას ხედავს კინოდარბაზის მაყურებელი? ზოგადად, ნიშანი, რომელსაც ხედავს ადამიანი, არის ასო, ხოლო ნიშანი, რომელსაც ისმენს ის, არის ბგერა. მაგრამ რა ასრულებს ნიშნის როლს ეკრანზე? ის, რაც ჩაბნელებულ დარბაზში სინათლეს გამოსცემს, ძალიან უცნაური და პერვერსიული ნიშანია: აქ ნიშნის ფუნქციას სხვა საგნებთან ერთად ასრულებს თავად ადამიანი. მსახიობის სხეული იქცევა „ასო-ბგერად“ – მას ვერ შეეხები, ვერ იგრძნობ მის სუნს: მაყურებლის ხედვა და სმენა მთლიანად შემოგარსავს მის ანგელოზისმაგვარ – უხორცო – სხეულს და ამ ზმანებაში თავადაც კარგავს საკუთარ ხორცს: თავადაც, ვენდერსის ანგელოზების მსგავსად, ხდება მოვლენათა უბრალო დამმოწმებელი, რომელიც ცდილობს ითვალთმაქცოს და თავის დანახული თუ გაგონილი ხდომილებების ნაწილად ჩათვალოს. მაყურებელმა იცის, რომ მას ხორცი აქვს: მას ხედავს, შეიგრძნობს, მაგრამ ამ ცოდნას უსარგებლოს ხდის მნიშვნელობათა ის კასკადი, რომელსაც ყველაფერი დანახულსა და მოსმენილზე დაჰყავს. დიახ, მაყურებელმა იცის, რომ მას ხორცი აქვს, მაგრამ ამას არ აქვს მნიშვნელობა, ის მაინც არ და ვერ გავა მღვიმიდან.

ბოლო ორი – მესამე და მეოთხე თავის – ფონზე, შესაძლოა პასუხი გაეცეს კითხვას, რომელიც მეორე თავის ბოლოს დაისვა (რატომ უნდა გაიაროს ადამიანმა გზა იმ სამ შეგრძნებამდე, რომელიც მას ისედაც აქვს?). თუ ჩვენ ვიფიქრებთ, რომ ჯერ შეგრძნებები მოგვეცემა და შემდეგ ხდება მათი გააზრება, მაშინ პრობლემას ვერ დავინახავთ. მაგრამ შეგრძნებებს წინ უსწრებს მზა აზრები, მნიშვნელობები და სწორედ მათ ფონზე ხდება შეგრძნებათათვის მნიშვნელობების მინიჭება. ის კულტურული ჩარჩო კი, რომელიც ქმნის მნიშვნელობებს, ხედვისა და სმენის შეგრძნებების საფუძველზე ვითარდებოდა საუკუნეების განმავლობაში და სწორედ ამ ორის ბატონობის ქვეშ გაიაზრება და საკუთარი ადგილი მიეჩინება დანარჩენ სამ შეგრძნებას. როცა ანგელოზი გამოთქვამს სურვილს, რომ უნდა ვაშლი დაიჭიროს ხელში, იგრძნოს სიგარეტის გემო და სუნი იგრძნოს, მის სიტყვებში შეიძლება ამოვიკითხოთ სამი შეგრძნების რეანიმაციის მცდელობა: იმ სააზროვნო კვანძებისაგან გათავისუფლების მცდელობა, რომლებიც ადამიანს არ აძლევს საშუალებას, გაოცდეს, ცოცხალი კავშირი ჰქონდეს საკუთარ უნარებთან: შეეხოს, იგრძნოს სუნი ან დააგემოვნოს.

სხეულიდან სულამდე და სულიდან სხეულამდე

მაინც როგორ შეიძლება ხდებოდეს სამი შეგრძნების ჩახშობა? ითქვა, რომ ხედვა და სმენა დომინანტი შეგრძნებებია, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყოველ ჯერზე, ყველა ვითარებაში ადამიანი მათ ანიჭებს უპირატესობას შეხებასთან, ყნოსვასა და გემოსთან მიმართებით. ხედვა და სმენა დამხშველი პროცესის მხოლოდ პასიური მონაწილეა: როცა ადამიანი, მაგალითად, ხელებს იბანს, სლიკინა და ქაფქაფა საპნის შეხება, შემდეგ კანზე თხევადი, ცივი თუ ცხელი წყლის ნაკადის შეგრძნება მექანიზებული პროცესი იმიტომ არ არის, რომ ამ დროს ინდივიდი რაღაცას უყურებს – მაგალითად, საპნის ბუშტებს ან საკუთარ გამოსახულებას სარკეში. ანდაც უსმენს წყლის ხმას და ამაზე გადააქვს მთელი ყურადღება. ამ და სხვა უამრავი პროცესის მექანიზებულობაში, ხედვასა და სმენას მხოლოდ ირიბად მიუძღვის წვლილი – ისინი სხვა შეგრძნებების პირდაპირი დამხშველები კი არ არის, არამედ უბრალოდ, სხვა შეგრძნებებზე აქტიურად მონაწილეობს დამხშველის – კულტურულ ჩარჩოში მოქცეულ მნიშვნელობათა განაწილების – შექმნასა და/თუ შენახვაში.

ამგვარად, უმნიშვნელო, დაუფიქრებლად, მექანიზებულად შესრულებულ შეხებებს, ყნოსვებსა და დაგემოვნებებს არ ფარავს ხედვები თუ სმენები. მათი ჩახშობის ინსტრუმენტად ისინი თავად არიან გამოყენებული. შეხების შეგრძნებათა უმეტესობის ჩახშობა ხდება ისევ და ისევ შეხების შეგრძნებით. მნიშვნელობათა განაწილებისას გამოყენებულია შეხების შეგრძნებათა იერარქია და ჩვენ შეგვიძლია გავცხრილოთ შეხებები და მნიშვნელობა მივანიჭოთ მხოლოდ იმ შეხებებს, რომლებიც იერარქიაში მაღალ პოზიციებს იკავებენ: მაგ. კოცნა, სექსი, ბავშვის ძუძუთი გამოკვება, დარტყმა, სხეულის დაზიანება და ა. შ. ამათთან შედარებით, ვაშლის ხელში დაჭერა, გაზეთით ხელის დასვრა, საპონთან თუ წყალთან შეხება დაბანისას, შეხების მნიშვნელობათა იერარქიაში უფრო დაბალ საფეხურებზეა გამწესებული და როგორც ტრივიალური, მოშორებულია აქტიური ფიქრის პროცესს და მექანიზებულად სრულდება. იგივე ეხება ყნოსვისა და გემოს შეგრძნებებს – მათი გამოვლინების რამდენიმე ტიპის მეშვეობით ხდება გამოვლინებათა უმეტესობის უმნიშვნელობაში მოსროლა.

ერთი შეხედვით, შესაძლოა ეს სრულიად ბუნებრივ პროცესად მივიჩნიოთ: შეგრძნებათა გამოხშირვა და მათთვის მეტ-ნაკლები მნიშვნელობების მინიჭება ადამიანების ცხოვრებას უნდა ამარტივებდეს: მათ საშუალებას უნდა აძლევდეს, დრო არ კარგონ „ველოსიპედის გამოგონებაში“ და უფრო კონსტრუქციულად იმოქმედონ. მაგრამ, მეორე მხრივ, შეგრძნებათა უმეტესობის გაპასიურება და გამექანიზება თითქოს ინდივიდს აშორებს ამ შეგრძნებებისა და საკუთარი სხეულისგანაც იმ მომენტებში, როცა ის ნაკლებად მნიშვნელოვნად შერაცხულ მოვლენებს შეიგრძნობს. მნიშვნელობათა და ღირებულებათა სისტემა უნივერსალური ბუნებისაა: მასში ყოველთვის იკითხება პრეტენზია, რომ ის გავრცელდეს არაერთ ადამიანზე; შეგრძნებები კი ინდივიდუალურია: ის, რასაც მე შევიგრძნობ, მხოლოდ ჩემ მიერაა შეგრძნებადი – სხვისთვის მისი გაზიარება შეუძლებელია. შეგრძნებათა იერარქიულობის წყალობით კი შესაძლებელია მათი მოშინაურება: საერთო, საზოგადოებრივი საქმისთვის გამოყენება. მიეკერება რა შეგრძნებებს მეტ-ნაკლები მნიშვნელობის იარლიყი, ის კარგავს შემეცნებისა და აღმოჩენის უნარს და იქცევა უკვე არსებული აზრის უბრალო დამმოწმებლად.

რა თქმა უნდა, სხეულიდან სულამდე აღმავალი გზა, რომელიც შეგრძნებების უარყოფასაც გულისხმობდა, ასეთ შედეგს არ ითვალისწინებდა, მაგრამ მნიშვნელობათა იერარქიულმა სისტემამ არ იმუშავა; საჭიროა მნიშვნელობების სხვაგვარი შეფასება. ეს მჟღავნდება ვენდერსის ანგელოზების საუბარში. მაღალ საფეხურზე მყოფი ამ არსებების საუბარი, რა თქმა უნდა, გაცილებით სერიოზული და მნიშვნელოვანი საკითხებით დატვირთული უნდა იყოს ჩვეულებრივი, ადამიანური მეტყველებისაგან განსხვავებით. მნიშვნელობათა იერარქიული სისტემის მიხედვით, მოსალოდნელია, რომ ეს სერიოზული და მნიშვნელოვანი საკითხები ეხებოდეს მარადიულს, უცვლელს, უნივერსალურს. მაგრამ განა მართლაც ასეთ საკითხებზე მსჯელობენ ვიმ ვენდერსის ყველასაგან მივიწყებული ანგელოზები? კასიელი დამიელს უყვება: „ადამიანმა ქუჩაში გაიარა, შეანელა სვლა, დაფიქრდა და უკან გაიხედა სივრცისაკენ“… „მოხუცებული კაცი ბავშვს „ოდისეას“ უკითხავდა და ახალგაზრდა მსმენელმა შეწყვიტა თვალების ხამხამი.“ ამის საპასუხოდ, დამიელი მას ამ ამბებს უყვება: „ქალმა წვიმაში დაკეცა თავისი ქოლგა და წვიმას მისცა ნება დაესველებინა“… „სკოლის მოსწავლემ მასწავლებელს აღუწერა, როგორ იზრდება მცენარე მიწიდან და გააოცა მასწავლებელი.“

ის, რაც ამ ანგელოზებისათვის აღნიშვნის ღირსი, მნიშვნელოვანია, არ ჯდება მნიშვნელობათა იერარქიულ სისტემაში; ისინი, მათი სტატუსის გათვალისწინებით, თითქოს ნაკლებად მნიშვნელოვანი მოვლენებით ინტერესდებიან. თუმცაღა ეს მოვლენები ნაკლებად მნიშვნელოვანი მხოლოდ მნიშვნელობათა იერარქიული სისტემისთვისაა. ვენდერსის ანგელოზები კი უკვე სხვა წესით მოწყობილ სამყაროში ცხოვრობენ. ამ სამყაროში შეგრძნებისათვის და ყოველივე ხორცთან დაკავშირებულისათვის ხისტი უარი აღარაა ტრანსგრესიის მომტანი და ღვთაებრივთან ზიარების გზა. როცა ანგელოზი ინტერესდება ქალის მოქმედებით, რომელსაც სურს, რომ წვიმით დასველდეს, აქ უკვე მოხსნილია სამმაგი იერარქიული მიმართება: შეგრძნებებსა და გონებას, თავად ხუთ შეგრძნებას შორის და ასევე თითოეული შეგრძნების შიგნით არსებულ მოვლენებს შორის. აქ ასევე მოხსნილია ტრადიციული მიმართება ადამიანსა და ანგელოზს შორის: თურმე ადამიანსაც შეუძლია ინტერესი გამოიწვიოს ანგელოზში, ჰქონდეს რაღაც ისეთი, რაც უხორცო არსებას არ აქვს. ამგვარად, აქ ვხვდებით პირიქითა გზას, რომელიც სულიდან კვლავ სხეულში ეშვება ტრანსგრესიის განსაცდელად, ღვთაებრივთან საზიარებლად თუნდაც წვიმის წვეთების შეხების მეშვეობით.

ამგვარად, დროა ანგელოზი მიწად დაეშვას. მისი მარშრუტი გარკვეულია. მაგრამ რას ნიშნავს ეს ადამიანისათვის? არის ეს გარკვეული გზის მაჩვენებელი მისთვისაც?  როგორ შეიძლება წვიმის წვეთების შეხება, დილის გაზეთით ხელის დასვრა და სხვა უამრავი შეგრძნება დამკვიდრდეს თავის სიხალასეში და მნიშვნელობათა იერარქიული სისტემა არ გადაეკრას ლიბრად?

დამიელი, ანგელოზი, რომელმაც ისურვა ანგელოზობის დათმობა და ადამიანობა, კასიელთან, ანგელოზთან, რომელიც არ ეწინააღმდეგება მეგობრის არჩევანს, მაგრამ თავად ანგელოზი რჩება, უკანასკნელად საუბრობს, როგორც ანგელოზი ანგელოზთან. როცა დამიელი აღფრთოვანებით ყვება, რას გააკეთებს ადამიანობისას, კასიელი შეამჩნევს დამიელის, პირველი მენსტრუაციისავით უცნაურ, ფეხის ნაკვალევს. კასიელი გონებაწართმეულ, დასუსტებულ, ადამიანად ქცეულ მეგობარს ხელში აიყვანს და ეხმარება ახალ სამყაროს შეეგუოს. ცნობიერებადაბრუნებული დამიელის შავ-თეთრი სამყარო კი ფერადად გადაიღებება. მაგრამ ეს ფერადი სამყარო უფრო კითხვებს ჰგავს, ვიდრე პასუხებს. ეს ფერადი სამყარო არ ჰგავს დიდი ხნისა და ფიქრის შემდეგ გაკვალულ გზებს. ის უფრო მეტად ჰგავს უკვე მეხსიერებადაკარგული მხცოვანის ან ბავშვის უმანკოებას, რომელთაც შეუძლიათ დასვან ის კითხვები, რომლებიც ისმის ვენდერსის ნამუშევრის დასაწყისში: „როცა ბავშვი იყო ბავშვი, მას ჰქონდა დრო ამ კითხვებისათვის… რატომ ვარ მე მე და არა შენ? რატომ ვარ აქ და არა იქ? როდის დაიწყო დრო და სად სრულდება სივრცე? ცხოვრება უბრალოდ სიზმარია მზის ქვეშ? რასაც ვხედავ, ვისმენ და ვყნოსავ, განა სამყაროს მირაჟი არაა სამყარომდე? ბოროტება ნამდვილად არსებობს და ნამდვილად არიან ბოროტი ადამიანები? როგორ შეიძლება, რომ მე, ვინც ვარ, არ ვიყავი იქამდე, ვიდრე მე ვიქნებოდი და ზოგჯერ მე – ვინც ვარ – არ ვიქნები ის, ვინც ვარ?“. ეს მართლაც ბავშვის კითხვებია? ისეთი კითხვებია, რომლებითაც ბავშვები ინტერესდებიან? შეიძლება – არა. მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში – ეს ის კითხვებია, რომლებიც თავისი სითამამით უტოლდება ბავშვურ, თავისუფალ სიცოცხლეს და მაინც შორია მათგან, რადგან არ ეკუთვნის ყველა ბავშვს, არ ეკუთვნის ყველა ახალ სიცოცხლეს. ეს სიტყვები ეკუთვნის ანგელოზს, შესაძლო ახალ ადამიანს, რომელიც შეიძლება დაიბადოს ნებისმიერ წამს: ბავშვობისას, სიცოცხლის მიწურულს თუ ამ ორს შუა – ეს ის კითხვებია, რომლის ფასიც ჩალაა: უფრო ზუსტად, ვენდერსის ვალუტაში, უბრალო მეტალის აბჯარი – სწორედ ეს მეტალის აბჯარი ჩამოვარდება გაადამიანებული დამიელისათვის იმის ნიშნად, რომ ოდესღაც იყო ანგელოზი და რომელსაც ის 200 მარკად გაყიდის. მერე სხვა ყოფილი ანგელოზი ეტყვის, რომ გააცურეს… ეგებ 400 მარკადაც გაეყიდა… ნებისმიერ შემთხვევაში, ეს ის „ვალუტაა“, რომელიც ნამდვილ ღირებულებას კი არ აჩენს, არამედ მას მალავს… როგორც ნებისმიერი ვალუტა… როგორც ნებისმიერი იერარქიული ელემენტი… როგორც ნებისმიერი შედარება და შედარების საფუძველზე უპირატესისა და უარესის დადგენა.

იერარქიულობის კრიტიკა მარტო კინოში არ გვხვდება. მაგალითად, ვიმ ვენდერსის ნამუშევრის გამოსვლამდე 7 წლით ადრე, 1980 წელს გამოვიდა ჟილ დელიოზისა და ფელიქს გვატარის „ათასი პლატო – კაპიტალიზმი და შიზოფრენია“. ამ წიგნის ერთ-ერთი გავლენიანი და პოპულარული ნაწილია რიზომისა და ხის შედარება. რიზომა, იგივე ფესურა ღეროს ის ნაწილია, რომელიც მიწისქვეშ იზრდება და ამით ჰგავს ფესვს, მაგრამ ფესვისაგან განსხვავებით, არა ვერტიკალური, არამედ ჰორიზონტალური მიმართულებით ვრცელდება. ზოგჯერ ისეა ერთმანეთში გადახლართული ამ ჰორიზონტალური მასის ნაწილები, რომ ძნელი გასარჩევია, რომელი რომელს უკავშირდება. რიზომის ასეთ აგებულებას და ფესვთან მის შეპირისპირებულობას დელიოზი და გვატარი იყენებენ თავიანთი მოსაზრების გამოსახატავად: თუ ხე და ფესვი ვერტიკალურ, გამოკვეთილი წერტილებისაგან შემდგარ წყობას გვთავაზობს, რიზომას ისეთი აგებულება აქვს, რომ მისი თითოეული ნაწილი შეიძლება ნებისმიერ სხვას დაუკავშირდეს.[20] ცენტრის მქონე ან თუნდაც პოლიცენტრული იერარქიული სისტემებისაგან განსხვავებით, რიზომა ცენტრის არმქონე, არაიერარქიული სისტემაა.[21]

მაგრამ როგორ შეიძლება რიზომული სისტემის დაჭერა, თუ მისი ნებისმიერი წევრი არაფერს არ ადარებს საკუთარ თავს? როგორ შეიძლება ხორცს დაუბრუნდე ისე, რომ, ერთი მხრივ, არ ჩაიძირო მასში და, მეორე მხრივ, სულიერების სახელით არ მოწეწკვო და დააზიანო ის? როგორ შეიძლება იყო ადამიანი იმ გარემოში, სადაც ერთდროულად ტაშდაკრულია „ცხოველის“ ინსტინქტები და მექანიზმის შეუცდომელი გამოთვლები და წინასწარხედვა? როგორ შეიძლება შეგრძნებით წამში დაიჭირო სრულყოფილება, როგორ შეიძლება დამიელის მსგავსად თქვა: „ეს ერთხელ მოხდა… ეს ერთხელ მოხდა და ამიტომ ეს მარადიულია“? როგორ  შეიძლება იერარქიული თავლსაზრისით უმნიშვნელო შეგრძნება გახდეს მნიშვნელოვანი? როგორ შეიძლება ადამიანი, ანგელოზის მსგავსად, ფლობდეს სრულ მმართველობას საკუთარ ცხოვრებაზე და შესაბამისად ანიჭებდეს მნიშვნელობებს ყველა ცხოვრებისეულ მოვლენას? როგორ შეიძლება შეინარჩუნო სხვებისთვის უმნიშვნელო და ეგებ დაუსახელებელი შეგრძნება?

ვენდერსის ანგელოზები ნაკლებად იძლევიან პასუხებს, უფრო მეტ კითხვას ბადებენ. ალბათ ამიტომაა ბერლინის ცის ქვეშ ყოფნა ასეთი მისტიკური და დამაფიქრებელი.

[1] Coco Fusco, „Angels, History and Poetic Fantasy: an Interview with Wim Wenders“, in: Cinéaste, Vol. 16, No. 4 (1988), გვ. 16.

[2] იქვე, გვ. 15.

[3] იქვე, გვ. 16.

[4] იქვე, გვ. 16.

[5] იხ. მაგ. Dominik Perler, “Thought Experiments: The Methodological Function of Angels in Late Medieval Epistemology“, in: Isabel Iribarren / Martin Lenz, Angels in Medieval Philosophical Inquiry Their Function and Significance (Burlington: Ashgate Publishing Company 2008), გვ. 145.

[6] Isabel Iribarren / Martin Lenz, “Introduction: The Role of Angels in Medieval Philosophical Inquiry”, in:

Isabel Iribarren / Martin Lenz, Angels in Medieval Philosophical Inquiry Their Function and Significance (Burlington: Ashgate Publishing Company 2008), გვ. 3.

[7] მათეს სახარება. 18, 9.

[8] პლატონი, „სახელმწიფო“, წიგნში: შესავალი თანამედროვე აზროვნებაში I, მთარგმნ. ბაჩანა ბრეგვაძე (თბილისი: ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა 2019), გვ. 38-40.

[9] პლოტინი, „ენნეადები“, მთარგმნ. ბაჩანა ბრეგვაძე (თბილისი: Carpe Diem 2015), გვ. 269.

[10] Isabel Iribarren / Martin Lenz, “Introduction: The Role of Angels in Medieval Philosophical Inquiry”, გვ. 2.

[11] ამ საკითხის შესახებ იხ. Chris Venner, „Personal Identity and Angelic Touch in Wim Wenders’ Wings of Desire“, in: Journal of Religion & Film, Vol. 19, Issue 1 (2015).

[12] იხ. პირველი ოთხი შენიშვნა.

[13] Thomas Aquinas. Summa Theologicae, II.1. xxvii.

[14] Marsilio Ficino, Marsilio Ficino’s Commentary on Plato’s Symposium, Sears Reynolds Jayne (ed.), (Columbia: Univesity of Missuri 1944), გვ. 64-66.

[15] Martin Luther, Lectures on Jonah 1:1.

[16] Danijela Kambaskovic-Sawers / Charles Wolfe, “The Senses in Philosophy and Science: From the

Nobility of Sight to the Materialism of Touch”, in: Herman Roodenburg (ed.), A Cultural History of the Senses in the Renaissance (London: Bloomsbury Academic 2014), გვ. 107.

[17] იქვე, გვ. 108.

[18] Michael Devitt / Richard Hanley, “Introduction”, in: Michael Devitt / Richard Hanley (eds.), The Blackwell Guide to the Philosophy of Language (Malden: Blackwell Publishing Ltd 2006), გვ. 2.

[19] პლატონი, „სახელმწიფო“, გვ. 41.

[20] Gilles Deleuze / Felix Guattari,  A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, translator Brian Massumi (London: University of Minnesota Press 2005), გვ. 7.

[21] იქვე, გვ. 21.