ესაუბრა და შესავალი დაურთო ალექსანდრე გაბელიამ
შონ ბეიკერი, თანამედროვე დამოუკიდებელი ამერიკული კინოს ერთ-ერთი გამორჩეული ავტორი, კინოში 2000 წელს გადაღებული ფილმით „სიტყვა ოთხი ასოთი“ (Four Letter Words) გამოჩნდა, რომელიც გარეუბანში მცხოვრები ნიუ-ჯერსელი ახალგაზრდების შესახებ გვიამბობს, რასაც თან მოსდევს ფილმები, რომლებშიც ავტორი მუდმივად უკირტიკებს ამერიკული ქალაქების ცენტრს მიღმა დარჩენილი მარგინალი გმირების ყოველდღიურ ცხოვრებას. მისი გმირები სახლობენ და სული ეხუთებათ იმ ქალაქების გეტოებში (შეგვიძლია ვუწოდოთ- ქალაქები ქალაქებში), რომლებიც კლასობრივი მოტივით მუდმივად უწესებს მათ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ ზღუდეებს, აკარგვინებს საკუთარ თავსა და ერთმანეთს, და ეკონომიკური და ადამიანური კატასტროფისთვის წირავს ადამიანებს.
ბეიკერის ფილმების ისტორიები იმ ქალაქებსა და სივრცეებში ვითარდება, რომლებზეც ჰეგემონიური კულტურა მხოლოდ იდეალისტური პერსპექტივიდან საუბრობს, ხოლო ტაბლოიდებისა და იდეოლოგიური შენიღბვის მიღმა, რეჟისორი ამ სივრციდან გარიყული ადამიანების ყოფას ისეთ ქალაქებში გვიჩვენებს, როგორებიცაა: ნიუ-იორკი, კალიფორნია, ფლორიდა თუ ტეხასი.
ბეიკერი სტრუქტურულად აშიშვლებს ამერიკულ რეალობას; საუბრობს ისეთ თემებზე, როგორებიცაა: სიღარიბე, უსახლკარობა, ემიგრაცია, ძალადობა, ბავშვობა.
უპირისპირდება როგორც უჩინარი გმირების ნეოლიბერალური ეკონომიკიდან, დომინანტური ბაზრიდან გარიყვის პოლიტიკას, ამასთანავე დასაქმების მარგინალიზებულ ფორმებს (სექსმუშაკობა, დილერობა და სხვა). სტრუქტურული ჩაგვრა მის ფილმებში სხვადასხვა გზით ვლინდება: უთანასწორო სათამაშო მოედანი ლაკისთვის („ბროდვეის პრინცი“/Prince of Broadway, 2008); კიბერ დავიწყების ილუზია ჯეინისთვის („სტარლეტი“/Starlet, 2012); უხილავობა სინ დისთვის („მანდარინი“/Tangerine, 2015); უთანასწორობისა და უსახლკარობის პრობლემა მუნისთვის („ფლორიდის პროექტი“/The Florida Project, 2017); გარიყულობა მიკისთვის („წითელი რაკეტა“/Red Rocket, 2021).
ბეიკერის ფილმები კონტრჰეგემონიური პერსპექტივით ვითარდება, რამდენადაც ისინი ერევიან დისკურსში, რათა ხაზი გაუსვან „დისნეილენდიზაციისა“ და „ამერიკული ოცნების“ მიღმა არსებულ კლასობრივ კონფლიქტებს. ის კონტრ- ჰეგემონიურად იყენებს კინემატოგრაფიულ კონტრასტს, როგორც სუბვერსიული ხელოვნების ფორმას, რათა დაუპირისპირდეს დამკვიდრებულ სისტემებს (ეკონომიკური სეგრეგაცია, კლასობრივი კონფლიქტები, რასიზმი, სექსიზმი), ხოლო რეალიზმით ძალაუფლებრივი ურთიერთობების სისასტიკე გააშიშვლოს.
შონ ბეიკერთან ინტერვიუ 2021 წლის ვენის კინოფესტივალზეა ჩაწერილი, სადაც მისი ახალი ფილმის- „წითელი რაკეტის“ (2021)- ჩვენება გაიმართა.
ალექსანდრე გაბელია: თქვენი კინო მარგინალების კინოა, ეხება ადამიანებს, რომლებიც გარიყულნი არიან როგორც საზოგადოებიდან და პოლიტიკური რეალიებიდან, ასევე ხშირად ჰოლივუდიდანაც, სადაც მათი ეკრანული ასახვა ეგზოტიკურია. თქვენს ფილმებში ვხვდებით არალეგალ ჩინელ ემიგრანტებს, ქუჩის გამყიდველებს, ტრანსგენდერ სექსმუშაკებსა და ა.შ. პერსონაჟებს, რომლებიც გვიჩვენებენ ამერიკის კლასობრივ უთანასწორობასა და მარგინალიზაციის პროცესს. რას გვეტყვით ამ ყოველივეზე?
შონ ბეიკერი: ხალხი ჩემს კინოში ამ პრობლემს ხედავს, რადგან მე ისეთ თემებზე ვსაუბრობ, რომელსაც ამერიკული კინო ხშირად არ ეხმიანება. ჩემი ფილმები, ალბათ, რეაქციაა იმ ყოველივეზე, რასაც ამ ფილმებში ვერ ვნახავთ. ასე რომ, როცა ვხედავ, რომ უბრალო ამერიკელები ხშირად არ გვხვდებიან ეკრანზე, რის ნაცვლადაც ელიტა მუდმივად იღებს ისტორიებს ნიუ-იორკსა და ლოს-ანჯელესში, მე არა მხოლოდ ვიწყენ, არამედ ვამბობ, რომ ეს არაა ამერიკა. სამწუხაროდ, მე ვხედავ იმგვარ ამერიკას, სადაც ბევრი ჩვენგანი არსებობისთვის იბრძვის. კაპიტალისტური ქოლგის ქვეშ უამრავი ბრძოლა წარმოებს, მაგრამ მთავარი ისაა, რომ ადამიანები გარიყულნი არიან გაბატონებული ეკონომიკისგან. ეს, ფაქტობრივად, აკავებს ხალხს ამ ეკონომიკაში მონაწილეობისათვის. ასე რომ, ეს ისაა, რისი შესწავლაც მსურდა, თუ როგორ შეიძლება გადარჩნენ ადამიანები, როცა ისინი გარიყულნი არიან და უწევთ იატაკქვეშა ეკონომიკის ნაწილად ყოფნა. ეს ის საკითხებია, რომლებიც სხვადასხვა გზით შევისწავლე იმ ფილმებში, შენ რომ ახსენე.
ალექსანდრე გაბელია: თქვენ ჰოლივუდში იმ დროს მოხვდით, როცა მას „ბნელი ჩრდილები“ დაეპატრონნენ…
შონ ბეიკერი: ვფიქრობ, თუ რა ასპექტია „ბნელი ჩრდილი“. აქ ბევრი „ბნელი ჩრდილია“. ბევრი რამ ხდება. ვფიქრობ, აშშ-ში ყველაფერი აშკარად პოლიტიზებულია. ასე რომ, აქ გართობაც კი პოლიტიზებულია და ყველაფერი მიკროსკოპის ქვეშაა მოქცეული. და თუ რაღაც ერთ ადამიანს არასწორ გზაზე დააყენებს, აიძულებს გააქტიურებისაკენ ან შეუქმნის დისკომფორტს, ამ ყოველივეს აღმოფხვრაც მაშინვე იწყება. ეს ჩემთვის ძალიან სამწუხაროა, რადგან ვფიქრობ, რომ კინო, რომელმაც ისტორიები შთამაგონა და აქამდე მომიყვანა, პროვოკაციული იყო. მყავდა გმირები და ვხედავდი იმიჯებს, რომელთა ნახვაც არ მსურდა, მაგრამ ვალდებული ვიყავი მენახა, გამეთვალისწინებინა და გამომეკვლია ეს საკითხები. ამიტომ ვფიქრობ, რომ ჩვენ ახლა ძალიან პურიტანულ დროში ვცხოვრობთ. ეს ის ბნელი ღრუბელია, რომელსაც ჰოლივუდის თავზე ვხედავ. ასე რომ, ვფიქრობ, ჩვენ სულ უფრო და უფრო ნაკლებად გულწრფელები ვხვდებით ჩვენს ისტორიებში, სულ უფრო ნაკლებად გულწრფელები ჩვენი კინოს მიმართ. ამის გამო წინ ვერ მივდივართ. ახლა, ამავდროულად, თქვენ უყურებთ ზოგიერთ პოპულარულ ფილმს და ისინი მიმართულია ოჯახებისა და ბავშვებისაკენ. ჩვენამდე აღწევს მისი სათნოების სიგნალი. ეს კარგია. რატომაც არა?! რატომ არ უნდა გახდეს ამბები ინკლუზიური?! რატომ არ უნდა გადავიღოთ ფილმები სუპერგმირებზე, რომელთაც შეუძლიათ კომიკოსებთან დიალოგი?! მშვენიერია, რომ „შავი პანტერა“ (Black Panther, 2018) არსებობს. მშვენიერია რომ „შანგ-ჩი“ (Shang-Chi and The Legend of The Ten Rings, 2021) არსებობს. მაგრამ როცა ფინანსურ და ადამიანურ რესურსებს შეამცირებ (გადასაღები ჯგუფის ცხრა წევრამდე ჩამოხვალ).
ალექსანდრე გაბელია: მაგრამ ჩვენ ისეთი ფილმებიც გვახსოვს, რომლებიც ჰოლივუდში პოლიტიკური მიზეზით არ შეიმჩნიეს. მაგალითად, დენ გილროის „სტრინგერი“/ Nightcrawler (2014).
შონ ბეიკერი: მართლა? აღარ მახსოვს წელი, მაგრამ ეს იყო „ფლორიდის პროექტამდე“ (2016). თუმცა ჰოლივუდში ახლა ასევე ვხედავ იმედის სხივსაც. დადებითი ასპექტი, რასაც ვამჩნევ, არის ის, რომ ჩვენ უფრო ინკლუზიურნი ვხდებით. რეჟისორ ქალებს სამსახური გაუჩნდათ. ისინი მუშაობენ, მოგვითხრობენ თავიანთ ისტორიებს და ეს ყოველივე, ვხედავთ, შეიცვალა. ეს შესანიშნავია, რადგან ჰოლივუდი 100 წლის განმავლობაში ვაჟთა კლუბი იყო.
ალექსანდრე გაბელია: ჩვენი ჟურნალის მიმდინარე ნომერი კინოსა და ქალაქს ეძღვნება. ქალაქებს, რომლებშიც სუბალტერნი[1] უხილავია. თქვენი ფილმების სიუჟეტები იმ ქალაქებსა და სივრცეებში ვითარდება, რომელზეც ჰეგემონიური კულტურა მხოლოდ იდეალისტური პერსპექტივიდან საუბრობს. თქვენ სხვა გზით აღწერთ ქალაქებს, იქნება ეს ნიუ-იორკი („ამოღება“/Take Out, 2004), („ბროდვეის პრინცი“/Prince of Broadway, 2008), კალიფორნია („მანდარინი“/Tangerine, 2015), ფლორიდა („ფლორიდის პროექტი“/The Florida Project, 2017) თუ ტეხასი („წითელი რაკეტა“/Red Rocket, 2021).
შონ ბეიკერი: ძნელია ერთ კონკრეტულ ასპექტზე ფოკუსირება. ქალაქებს, რომლებზეც ყურადღებას ვამახვილებ, აქვთ ინდუსტრია, რომელიც ადამიანთა ნაწილს სამუშაოს გარეშე ტოვებს. ასე რომ, ვფიქრობ, ეს, გარკვეულწილად, ჩემს ყველა ფილმს ახასიათებს. ვფიქრობ, მე ვაჩვენე ქალაქები, რომელთაც ელიტა, გაბატონებული აზრი მართავს. ბოლო ფილმში ვაჩვენებ ნავთობისა და გაზის ინდუსტრიას. ამას განზრახ ვაკეთებ, რადგან მინდოდა მეჩვენებინა, რომ ეს არის ინდუსტრია, რომელიც საარსებო წყაროს წარმოადგენს ამერიკის შეერთებულ შტატებში მილიონობით ადამიანისთვის. თუმცა დღეს დავის საგანია წიაღისეულისა და კლიმატის ცვლილების საკითხი. და, რა თქმა უნდა, ეს იწვევს „დუბაის“. როდესაც ჩვენ აშშ-ში გვყავს პრეზიდენტი, რომელიც თავს ესხმის ინდუსტრიას, რაც მოსახლეობისთვის ასე სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, სწორედ აქ ვხედავ ყველაზე ბნელ ღრუბელს, როცა არ არსებობს ხალხის საარსებო წყაროსა და ცხოვრების წესისადმი პატივისცემა.
ალექსანდრე გაბელია: მაგრამ თქვენ ყოველთვის მიწისქვეშეთს გვაჩვენებთ.
შონ ბეიკერი: მართალია. ვცდილობ, რომ ჩემი ფილმები გადარჩენის ისტორიებად წარმოვაჩინო. ასე რომ, ეს ალტერნატიულ ეკონომიკას წააგავს.
ალექსანდრე გაბელია: ფილმებში წარმოგვიჩენ ქალაქისა და მისი გმირების როგორც პოლიტიკურ და კულტურულ, ასევე ეკონომიკურ და სოციალურ პრობლემებს. თქვენი გმირების მარგინალიზაციის მთავარი მიზეზი ეკონომიკური წარმოების წესში იმალება. ეს კლასობრივი საკითხია, არა?
შონ ბეიკერი: კი, ეს კლასობრივი საკითხია. ვფიქრობ, რომ ჩვენი მრავალი პრობლემის სათავე ამერიკასა თუ მსოფლიოში, კლასობრივი განხეთქილების შედეგად მოდის. მე სწორედ ამიტომ ვმუშაობ. ჩვენ ვცხოვრობთ მსოფლიოს ერთ-ერთ უმდიდრეს ქვეყანაში, სადაც კაპიტალიზმი ყველაზე აშკარად ავლენს საკუთარ თავს და, ცხადია, არსებობს პრობლემები და ეს არაა სრულყოფილი სისტემა ნებისმიერი სახითა თუ ფორმით. ადამიანები ამ ყოველივეს მიღმა რჩებიან ხოლმე და სწორედ ამიტომ არსებობს კლასობრივი განხეთქილება. ასე რომ, სანამ ეს არ გადაიჭრება, ჩვენ გვექნება მსგავსი ისტორიები.
ალექსანდრე გაბელია: რას ნიშნავს, იყო პოლიტიკურად აქტიური რეჟისორი? ბევრი რეჟისორი გაურბის ამ საკითხს და ამბობს, რომ კინო უბრალოდ ხელოვნებაა. თქვენი ფილმები პოლიტიკურად მძაფრია და მაყურებელს, შესაძლოა, კენ ლოუჩიც გაახსენდეს. თქვენ უფრო კონტროვერსიული გზით მუშაობთ, მაგრამ მარგინალიზაციის პროცესების ჩვენება ხომ არა მხოლოდ ფორმალისტური, არამედ პოლიტიკური მნიშვნელობის აქტიც ხდება.
შონ ბეიკერი: თუ შენ არ გაღელვებს მსოფლიო და შენი ქვეყნის პოლიტიკა, და მაინც ქმნი ხელოვნებას, რომლითაც საზოგადოებას უნდა ესაუბრო, შენი უცოდინრობით შეიძლება ბევრ პრობლემას შეეჯახო. გახსოვთ ლენი რიფენშტალი? ის ამბობდა, რომ პოლიტიკა არ აინტერესებდა და გავიხსენოთ, რა მოხდა შემდეგ. ასე რომ, ჩემთვისაც ასეა. ცხადია, ვფიქრობ აუდიტორიის ფილმში ჩართულობის ბოლომდე შენარჩუნებაზეც. ხანდახან კინო გაქცევაა, ასე რომ პოლიტიკა ცოტა ფაქიზი ფორმით უნდა წარმოჩნდეს. ხანდახან შექცევადი სახითაც უნდა გამჟღავნდეს და, რასაკვირველია, რთულია ამას გაუმკლავდე. ეს არის ბალანსის საკითხი. მაგალითად, ზოგიერთი ადამიანი საერთოდ ვერ ხედავს პოლიტიკას „ფლორიდის პროექტში“. სხვა ადამიანები ამბობენ, რომ აქ ყველაფერი პოლიტიკურია. ისინი ანტიკორპორაციული პროსოციალისტები არიან. ეს მშვენიერი, დიდებული ხაზია.
არსებობს ბალანსი, რადგან არ გსურს იმ აუდიტორიის დაკარგვა, რომელსაც ესაუბრები. ასე რომ, მაინტერესებს, თუ რას იფიქრებთ ჩემი ახალი ფილმის პოლიტიკურ მხარეზე, რადგან ის ნამდვილადაა მასში. პოლიტიკა აქაა, მაგრამ მე არ მსურდა მხოლოდ ერთი მხრიდან მექადაგა, რაც ჩემთვის ბევრად მარტივი იქნებოდა. ვიცი, რომ ნანახი გაქვს ჩემი ფილმები და იცი, რომ მე გაცხადებულად მარცხნივ ვდგავარ, მაგრამ მხოლოდ ამგვარი ქადაგება უბრალოდ ექო-კამერის ფორმას მიიღებდა. ასე რომ, რასაც ვაკეთებ არის ის, რომ მე ავსახავ კრიტიკულად პოლიტიკურ დროს, რასაც არსებითად შეგვიძლია ვუწოდოთ პოლიტიკისა და დაყოფის საკითხი. და იმ გზით ვიმუშავე, რომ ეს აშკარა თავდასხმა არ ყოფილიყო, რადგან ამაზე სამსჯელოდ მემარჯვენეებსაც მივმართავ და მემარცხენეებსაც, რომელთაც საკუთარი პოლიტიკა აქვთ.
ლოუჩი ძალიან მიყვარს, ცხადია, მან წარუშლელი გავლენა მოახდია ჩემს კარიერაზე და, როგორც რეჟისორი, ძალიან მიყვარს, მაგრამ ხანდახან ვგრძნობ, რომ ის აშკარად პოლიტიკურ ხასიათს ატარებს, მირჩევნია, რომ ეს შეინარჩუნოს, უფრო სწორედ კინორეჟისორს ჰქონდეს შესაძლებლობა, ეს ყოველივე დოკუმენტურ კინოდ აქციოს… ცხადია, მე არ ვაკრიტიკებ კენ ლოუჩს, მის გარეშე აქ არ ვიქნებოდი…მაგრამ, უბრალოდ ვამბობ, რომ ეს მიმართების საკითხია.
ალექსანდრე გაბელია: თანამედროვე სოციალური კინო ხშირად საფესტივალო კალკულაციებისა და კონიუნქტურის გამო იქმნება, რაც ხშირად მანიპულაციის სახეს იღებს. რეჟისორთა ნაწილს არ აქვს ღრმა კავშირი იმ პრობლემებთან, რომლებსაც ეხებიან. არსებობენ გამონაკლისებიც, მაგალითად, შონ ბეიკერი ამერიკაში. ბერტოლდ ბრეხტს თუ დავესესხებით: „იქ, სადაც შელახულია ადამიანურობა, კვდება ხელოვნება. ლამაზი სიტყვების აკინძვა – განა ეს არის ხელოვნება?! როგორ შეიძლება ხელოვნებამ ააღელვოს ადამიანები, თუ ის გულგრილია მათი ბედისადმი?! თუ მე ყრუ ვარ ადამიანთა ტანჯვისადმი, ააღელვებს კი მათ ის, რასაც ვქმნი?! და თუ მე არ გავაკეთებ ყველაფერს, რომ ვაჩვენო მათ გათავისუფლების გზა, მიაკვლევენ კი ისინი ოდესმე გზას ჩემს ნაწარმოებებამდე?!” რას გვეტყვით ამ საკითხზე და ამ რაკურსით მომუშავე რომელ რეჟისორებს გამოარჩევდით?
შონ ბეიკერი: არ მინდა პოლიტიკაზე ვიქადაგო, ეს ჩემი სფერო არაა. მაგრამ, კიდევ ერთხელ ვიტყვი, რომ ეს უნდა განხორციელდეს სუბვერსიული ან გასართობი გზით. გამოვარჩევდი ელიო პეტრის. უნდა ვაღიარო, მისი ფილმები ბოლო სამი წლის განმავლობაში აღმოვაჩინე. ასე რომ, სამი წლის წინ ეს ჩემთვის მნიშვნელოვანი აღმოჩენა იყო. ის აშკარად პოლიტიკური რეჟისორია, მაგრამ მაშინ სხვა დრო და კინო იყო. მაგრამ, მე ნამდვილად არ ვარ გათვითცნობიერებული, თუ როგორ იმუშავებს ეს ყოველივე ამ დღეებში, როცა სულ რამდენიმე დამოუკიდებელი ფილმი იქმნება, მარველის ფილმების წინააღმდეგ კი, ბრძოლაა გაჩაღებული. დღევანდელ სიტუაციაში, ყურადღება ფრენჩაიზის კინოსა და სერიალებს ეთმობა, რომელთაც მაყურებელი უყურებს. ასე რომ, მე მიყვარს ელიო პეტრი. უბრალოდ არ ვიცი, შემიძლია თუ არა, რეალურად გავუმკლავდე ამ საკითხებს ისე, როგორც ის აკეთებდა. მაგრამ მე ის მიყვარს მისი „შავი“ იუმორითაც , რადგან ამათუიმ მოვლენის აღწერისას ის მარჯვედ მიმართავს ირონიასა და სარკაზმს, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია. სწორედ ამან გახადა მისი ფილმები, მე ვიტყოდი, გარკვეულწილად პოპულარული და მისაღები, რადგან ეს მხოლოდ მისი თემა იყო. ეს ძალიან ელეგანტური სინქრონიზაციაა.
ალექსანდრე გაბელია: გმადლობთ ინტერვიუსთვის.
[1] სუბალტერნი აღნიშნავს ძალაუფლებრივ ურთიერთობებში დაქვემდებარებულ, ჩაგრულ ჯგუფს, ადამიანს ან ქვეყანას. თუმცა, გაიატრი სპივაკის აზრით, ყველა ჩაგრული სუბალტერნი არ არის – სუბალტერნია ის, ვინც დაშორებულია სოციალური მობილობის შესაძლებლობასაც კი. სუბალტერნულობა აღნიშნავს დაქვემდებარებულ მდგომარეობას, რომელიც გამოწვეულია კოლონიალიზმით ან ჩაგვრის ისეთი ფორმებით, როგორიცაა ეკონომიკური, სოციალური, რასისტული და კულტურული დომინაცია. ეს ტერმინი ჩაგვრისა და ძალაუფლების ანალიზის კონტექსტში პირველად გამოიყენა ანტონიო გრამშიმ, კულტურული ჰეგემონიის კონცეფციის განვითარებისას (© 2016 სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრი; http://dictionary.css.ge/ ).
