რეცენზია პირველად განთავსდა პორტალზე: http://kimono.ge
2018 წელი
ავტორი: ალექსანდრე გაბელია
დაკვირვება და სხვის ცხოვრებაში შეჭრა, ეს პენეტრაციული აქტი, დღემდე წარმოადგენს დოკუმენტური კინოს ერთ-ერთ ამოსავალ წერტილს. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, შეგვიძლია, გავიხსენოთ რობერტ ფლაერტი, რომელიც 1922 წელს ერთი წლით გადასახლდა არქტიკაში რიგითი ესკიმოსების ცხოვრების აღსაბეჭდად. ასე დაიბადა „ნანუკი ჩრდილოეთიდან”. მას შემდეგ არაერთი სურათი ვიხილეთ მსგავსი ფაბულით, თუმცა ამაღლებულ ტრიბუნაზე მყოფი ავტორებისაგან, უმეტეს შემთხვევაში, ეგზოტიკურ იმიჯებს და საზრისისაგან დაცლილ სოციალურ პლაკატებს ვიღებთ. ადამიანებზე ამ სახით დაკვირვება იმ ვულგარული მოცემულობის პირმშო ხდება, რომელსაც აღნიშნული ტკივილი ბაზარზე გასაყიდან გამოაქვს.
ამერიკაში გადასახლებული ჩინელი რეჟისორი, ხლოეი ჟაო, საკუთარი ფილმისთვის დოკუმენტურ მასალას არჩევს და იღებს ამერიკულ სურათს- The Rider. ვესტერნის სტილში გადაწყვეტილი სიუჟეტის ცენტრში ადგილობრივი ამერიკული (Native American) მუშათა კლასის ოჯახი ექცევა, რომელიც სამხრეთ დაკოტაში განმარტოებით ცხოვრობს ტრაილერში. ბრედი ჯანდრიუს, რეალურ ცხოვრებაში კავბოის და მხედარს, ბრედი ბლექბარნის განსახიერება უწევს, პარტნიორობას კი ყოფილი კავბოი და ამჟამად ალკოჰოლიკი მამა და ასპერგერის სინდრომის მქონე და უწევენ. დედის ფიგურა სივრციდან დიდი ხნის წინ გაქრა; მიუხედავად ფილმის მხატვრული სტრუქტურისა, მათ არ უწევთ ახალი როლების მორგება, რადგან ფილმს მათი ცხოვრებისა და ყოფის დრამატურგია განსაზღვრავს. სწორედ აქ შეიძლებოდა მიგვეღო სიყალბე და მდორე პათეტიკა, რომ არა პოეტი ქალის რეჟისორული გამჭრიახობა, რაც სრულიად გულწრფელ, ზომიერებით გადაწყვეტილ და ავთენტურ სურათს ქმნის. ჟაოს ლირიკულ ელეგიას, ერთი მხრივ, ყოფიერება განსაზღვავს, მეორე მხრივ კი, რეჟისორის მხატვრული პირობითობისა და განზოგადების ნიჭი, რაც მხედარს სიყვარულისა და იმედების რღვევის მითიურ ისტორიად აქცევს.
ჟაო უარს ამბობს კლასიკურ ნარატივსა და ჟანრულ კანონებზე, ჰყოფნის პოეტური სითავხედე და ამბავს კულმინაციით- პროტაგონისტის მარცხით იწყებს. თავდაპირველად ეკრანზე ცხენს აფიქსირებს, ახლო შენელებული კადრირებით მის კონტურებსა და ნაკვთებს გამოყოფს. მისი სუნთქვის, ბუნებრივი სილამაზისა და სიმტკიცის, გადაადგილებისა და სევდანარევი თვალების გამომზეურებით იმიჯებს მეტ მომნუსხველობას მატებს. ამ სცენას მონტაჟური ჭრა ბრედის საწოლში გამოღვიძებით ასრულებს, ვიგებთ რომ ეს მისი დანახული და განცდილი სამყაროა, რასაც მაყურებლის რეალობაში გადმომისამართება და უკანასკნელი შეჯიბრის (როდეოს) შემდგომ სიკვდილს გადარჩენილ მამაკაცთან პირველი შეხვედრა აგვირგვინებს. თავის ქალის ტრავმის შემდგომ, ეპილეფსიით დაავადებული ბრედი კარგავს მთავარს- საზრისს და ცხოვრების ახლიდან დაწყება უწევს. შინაგანი მარცხისა და ემოციური კატასტროფის ფონზე ავითარებს ჟაო თხრობას და ცდილობს კამერით აღბეჭდოს არა სიმულაციური რეალობა და რიგითი ყოფითი ატრიბუტები, არამედ გმირის თვალებით დანახული ცხოვრება, რომელიც ასეთი ახლო დაკვირვების გამო ხშირად იმდენად ღრმა და ინტიმურია, შესაძლოა უხერხულობის განცდაც შეგვექმნას. ამ ყველაფერს აძლიერებს ფილმის კომპოზიტორის, ნათან ჰალპერნის, მუსიკალური პალიტრა, რომელიც ბრედის ფსიქიკურ მდგომარეობას შეუმჩნევლად და ირიბად აფორმებს. ეს აბსტრაქტული და ჩუმი მელოდიები თანდათანობით ემოციურ სტრიქონებს ქმნის და გარე ხმებთან ერთად იზიარებს ფილმის ბუნებას.

რეჟისორი ბრედის ცხოვრების შესწავლას იწყებს. კამერა მას ჩუმად დაყვება და ახლოდან გვაცნობს. გვიჩვენებს თუ როგორი დამოკიდებულება აქვს უმცროსი დის მიმართ, როგორი სიყვარულით და მზრუნველობით ეპყრობა მას. გვიჩვენებს მამასთან ურთიერთობას, რომელიც მომენტებში კონფლიქტებითა და ახალგაზრდული დაუმორჩილებლობითაა სავსე, რასაც თან ერთვის მაჩო-კულტურის და მასკულინური აღმზრდელობითი სკოლის კრიტიკა. ეს სივრცე მამაკაცებში არ ცნობს ემოციებს და განცდებს, არ აღიარებს ფიზიკურ ტკივილსა თუ დანებებას, რადგან როგორც ერთი კავბოი განმარტავს, „ყველა კავბოი ტკივილით ჯირითობს ცხენზე“. ყველაფერს ემატება ის, რომ საბაზრო ეკონომიკა ვერ ახერხებს მათი სოციალური ცხოვრების რეგულირებას, რის გამოც, მამას ბრედის საყვარელი ცხენის გაყიდვა უწევს, თავად ბრედს კი მაღაზიაში მოლარედ მუშაობა, რასაც დროდადრო თან ერთვის რუტინისაგან სასმლითა და მოსაწევით გაქცევის რიტუალები. ყველაფერთან ერთად სურათი ირიბად აირეკლავს ადგილობრივი ამერიკელების ტრავმებსა და კულტურულ ფსიქოზს, რაც კოლონიალისტური და გენოციდით სავსე წარსულითაა ნაკარნახევი; თუმცა ბრედი არც საკუთარ ოცნებასა და სიყვარულზე წყვეტს ფიქრს და არც ადამიანურ ბუნებას კარგავს. პარალიზებულ მეგობართან, ყოფილ მხედართან- ლენთან – ურთიერთობა ამას შეგრძნებად დონეზე წარმოგვიჩენს. გვიჩვენებს ადამიანთან კომუნიკაციის ემპათიითა და სიყვარულით სავსე ნიმუშს. გვიჩვენებს თუ როგორ ავარჯიშებს მას და რამხელა ემოციებთან არის დაკავშირებული მასთან ერთად განცდილი ძველი როდეოს ჩანაწერების აიფონით ყურება. ლენის სახეზე აღბეჭდილი ღიმილი ამ ყველაფერთან მის სამარადჟამო სულიერ კავშირს მიგვანიშნებს, ხოლო ბრედი ვერ ეგუება ოცნებასთან გამომშვიდობებას. ემოციურ კულმინაციას რიგითი სცენისას ვხედავთ, როცა იგი ლენს ხის ცხენზე სვამს და მასთან ერთად იწყებს ჯირითის სიმულირებას. ამ ყველაფერს ჟაო სრული ნატურალიზმით ძერწავს, მაყურებელს კი გმირების თანაგრძნობასთან ერთად, საკუთარ მარცხთან თუ დამსხვრეულ ოცნებაბთან პირისპირ აყენებს. სცენას თან ერთვის ბრედის მეგობართან გამომშვიდობება და ავტომობილში განმარტოება, რის შემდგომაც კამერა სახეზე აკეთებს ფოკუსს, რამდენიმე წუთის განმავლობაში შეშდება, მის განცდებს აფიქსირებს და სრულიად ავხორცულ ტრანსცედენტულ გამოსახულებას ქმნის. გვახედებს სარკეში და ბადებს აზრს, რომ თეოდორ დრაიერის „ჟანა დარკის“ მოდერნულ ისტორიას ვუყურებთ.
შემთხვევით არ აღმინიშნავს სიტყვა ტრანსცენდენტული, რადგან ფილმის მთავარი საკვლევი თემა- ყოფა და მისი ბუნება- ძალიან ახლოს დგას გერმანელი ფილოსოფოსის, მარტინ ჰაიდეგერის მიერ გააზრებულ ყოფიერების ფილოსოფიასთან. ადამიანის არსებობას მისთვის სწორედ რომ „ეგზისტენციური ყოფნა“ ან „არსებობა აქ“ (Dasein) გამოხატავს. არსებობა ადამიანის ყოფნისაკენ გაწვდენაა, უფრო ზუსტად კი მისი სამყაროში „ჩაგდება“. „ყოფიერებასა და დროში“ ჰაიდეგერი ამ კონცეფტს ფენომენოლოგიური მეთოდით ავითარებს და გვეუბნება, რომ ჭეშმარიტებას მხოლოდ საკუთარი თავისა და ყოფის ავთენტურობასა და სამყაროს მთლიანობაში დანახვით შევიცნობთ. აქ ცენტრალური სახისაა, როგორც მარცხისა და ტკივილის მიმღებლობა, ასევე სიკვდილის არა მომავალში განყენებულად, არამედ ყოველდღიურ ყოფაში დანახვის საკითხი. ამასთანავე, ჭეშმარიტებასთან მიახლოების თემა, რაც ძველ ბერძნულ ფილოსოფიაში ცნებით- Aletheia, გამოიყენებოდა და რაც ჰაიდეგერისთვის არა გარკვეულ ჩარჩოში მოქცეული მეტაფიზიკური რეალობაა, არამედ „ეგზისტენციური ყოფნის“ უშუალო ფონის გააზრება; ამ მოცემულობას ეყრდნობა ჟაო და კინემატოგრაფიული ექსპრესიის მეშვეობით მაყურებელს საკუთარ ტკივილთან აყენებს პირისპირ. აშუქებს ყოფას, რომელიც განსაზღვრავს ბრედის ცხოვრებასა და მის მოქმედებებს (საგულისხმოა ერთ-ერთი უკანასკნელი სცენა, როცა შეჯიბრში მონაწილეობას გადაწყვეტს, თუმცა ბოლო წამს ოჯახის და სხვა ფაქტორების გამო გადაიფიქრებს), ამავდროულად მიგვანიშნებს, რომ ცნობიერებაც სხვა არაფერია თუ არა გაცნობიერებული ყოფიერება.
რაც შეეხება უშუალოდ ბრედი ჯანდრიუს, იმდენად ავთენტურია მისი თითოეული მიმიკა და სახიდან არეკლილი ემოცია, შეუძლებელია ამ ყველაფრის აღსაწერად სიტყვა თამაში გამოგვადგეს. პირველ რიგში, იგი საკუთარი თავია, ეგზისტენციური სხეული და შემდგომ მსახიობი, რომელიც რეჟისორის მითითებებს უნდა მიჰყვეს და სახასიათო გმირი შექმნას. მაგალითად, როცა ბრედი ცხენების გაწვრთნას იწყებს, ჩვენ ვხედავთ თვალშისაცემ, მზრუნველობისა და სიყვარულის ენით ნაწარმოებ კომუნიკაციას, რომელიც იმდენად ბუნებრივია, რთულია ეს ყველაფერი მხოლოდ სამსახიობო ოსტატობას მივაწეროთ. ჩნდება განცდა, რომ იგი გადასაღები მოედნის მიღმაც ამგვარად ეპყრობა ცხენებს; ხოლო რაც შეეხება საოპერატორო მხარეს, ბრიტანელი ჯოშუა რიჩარდის კამერა ახერხებს რეალიზმისა და ესთეტიკის უჩვეულო სინთეზის მიღწევას და პროტაგონისტის განცდები მაყურებლამდე დამაჯერებლად და ყოველგვარი პათეტიკის გარეშე მოდის. ერთი მხრივ, ახლო კადრების მეშვეობით სრული ნატურალიზმით აღბეჭდავს ჯანდრიუს და ყურადღებას ამახვილებს ისეთ დეტალებზე, როგორიცაა: ღებინება, გულისწასვლა, პარალიჩი, ტირილი, გაბრაზება, გაუცხოება, შიში, ემპათია და ა.შ (აღსანიშნავია კადრირება და უშუალოდ მონტაჟი). თავისმხრივ, არ ერიდება ბუნებისა და გარემოს პოეტურ გამომზეურებას (განათება უმეტეს შემთხვევაში ბუნებრივია) და დროდადრო ფერწერული მნიშვნელობის იმიჯებს ქმნის. მარტო რად ღირს ერთ-ერთი იმიჯი, რომლის დროსაც კამერა გმირს საშუალო ხედით აირეკლავს ჩარჩოს მარჯვენა მხარეს და ცივი ფერთა გამით აფიქსირებს მზის ჩასვლას; ჟაოს ვიზუალური ნარაცია აქ ტერენს მალიკის ადრეულ ფილმებს შეგვახსენებს (ფილოსოფიური კუთხით ისეთ რევოლუციონერ ჰუმანისტ რეჟისორებს, როგორიცაა კენ ლოუჩი და ძმები დარდენები), სადაც განწყობას ისეთი ელემენტების ერთობლიობა ქმნის როგორიც: გამოსახულება, ხმა და ფსიქოლოგიზმია, რაც საბოლოო ჯამში, ჩვენი სასრული ყოფის ასახვას ემსახურება. ჟაო ბოლომდე აღიარებს კინოს ვიზუალურ საფუძველს, რომლის მიხედვითაც საგნები ფოტოგრაფიულ არსებობაშია ჩაბმული და შესაბამისად ხელახლა ქმნის საკუთარ თავს. საგულისხმოა რომ, პროტაგონისტს და მაყურებელს ერთი შეკითხვა უჩნდება იმის შესახებ, თუ რა არის არსებულ ჰორიზონტს მიღმა და ამ შემთხვევაში აღნიშნული შეკითხვა სოციალური ყოფისა და მასთან მიმართების გააზრების სურვილითაა ნაკარნახები. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ფილმს უხილავი და შეუცნობელი საგნების „დანახვის“ მოტივი განაგებს.
მართალია სურათის ფაბულა რიგითი ამერიკელების ცხოვრებასა და „ამერიკული ოცნების“ ჩამოშლაზე დგას, თუმცა საკუთვრივ ბუნება უნივერსალურია. მაყურებელი უყურებს არა მხოლოდ რიგითი კავბოის მიერ განცდილ სამყაროს, არამედ პირად ისტორიას, რომელიც მეტაფორულ და/ან პირდაპირ დონეზე თამაშდება. ამ მოგზაურობის მთავარი არსი „სახლისა“ და საკუთარი თავის პოვნაა, რათა ისტორიური თვითშეცნებისა და სოციალური სამყაროს ურთიერთმიმართება უფრო ნათელი გახდეს; სივრცის დაკვირვებისას კიდევ ერთი შეკითხვა ჩნდება: სად არიან ქალები? ქალები ამ სივრცეში ფრაგმენტულად ჩანან, მათთვის ადგილი რთულად გამოსაძებნია. მართალია ჩვენ ვერ ვხედავთ მათდამი უშუალო ბრძოლასა და გარიყვის პოლიტიკას, თუმცა ეს ყველაფერი ფემინიზაციისკენაა მიმართული, რადგან აქაური წესრიგი ძლიერი მამაკაცური ფანტაზიების გამეფებით საზრდოობს. შესაბამისად, ადრეულ კაპიტალიზმთან ერთად განვითარებული კულტურა ინარჩუნებს სტატუს–კვოს და ნაცვლად იმისა რომ დაინახოს ბრედში ადამიანი, მისგან პატრიარქობასა და ჰეროიკულობას მოითხოვს; და მართალია რომ მოქმედების ცენტრში ვერ ვხედავთ ქალებს და ბრედის ცხოვრებაც მათ გარეშე წყდება, თუმცა მუდმივად ჩნდება ქალის ხატების არარსებობით ნასაზრდოები სევდა, რომელსაც კავბოი ვერბალური გაცხადების ნაცვლად, საკუთარ თავში მალავს. სიზმრების სამყაროში აცოცხლებს იმ ბეკეტისეული გოდოს არქეტიპს, რომელმაც ამ რუტინას ახალი და მძაფრი შეგრძნებები შემატა. შეიძლება ილუზორულად, თუმცა ბრედის მიერ ფინალში გაჟღერებული სიტყვები- Don’t give up on your dreams– დასასრულს ღიას და მაინც იმედით სავსეს ტოვებს. სიზმრისა და რეალობის გადაკვეთას- შესაძლებელს.
ქლოი ჟაომ სერიოზული განაცხადი გააკეთა და კიდევ ერთხელ შეგვახსენა, რომ საავტორო კინოს გადაღება ნებისმიერ კონტინენტზეა შესაძლებელი. და თუ უახლოეს მომავალში ამ საავტორო ხედვებსა და ბრედი ჯანდრიუს მიერ განსახიერებულ შთამბეჭდავ პორტრეტს ამერიკული კინოაკადემია არ შეიმჩნევს, ამით საკუთარ უსუსურობას გაუსვამს ხაზს და თავის მხრივ, არ შეარყევს იმ ჰეგემონიურ წესრიგს, რომელიც ბევრი რიგითი ამერიკელისთვის მტკივნეულ თემებს მალავს.