თარგმანი: ანი მესხიშვილი.
1991 წლის 10 ნოემბერი.
„მე სულით გერმანელი და პროფესიით ევროპელი ვარ“.
„დილა მშვიდობის.
ყველა, ვინც სიტყვით გამოდის, ნებსით თუ უნებლიეთ საკუთარ თავზე საუბრობს – იქნება ეს შეფარულად სიტყვათა შერჩევის, გრამატიკის თუ აქცენტის მეშვეობით ან პირდაპირ, როცა საკუთარ აზრს გამოხატავს – ის ჰყვება საკუთარ გამოცდილებაზე ან პირდაპირ საკუთარ თავზე. მე ამას ძალიან აშკარად გავაკეთებ. „გერმანიაზე საუბარი“ შემიძლია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ვისაუბრებ გერმანელზე ჩემივე თავში.
არც ისე კარგი წარმოდგენა მაქვს „გერმანელებზე“, უფრო სწორად, არ მინდა ვიფიქრო, რომ „ისინი“ არსებობენ.
სინამდვილეში მე ვიმ ვენდერსი არ მქვია. ჩემი სახელია ერნსტ ვილჰელმ ვენდერსი. მე ომის უკანასკნელ ზამთარს ჩავისახე, 1944-45 წლებში, აიფელში. ხოლო 1945 წლის აგვისტოში, დიუსელდორფში დავიბადე, ექიმ ჰენრიხ ვენდერსის და მისი ცოლის, მართას ოჯახში. ჰიროსიმას და ნაგასაკის ატომური დაბომბვიდან 1 კვირაში – იაპონიის კაპიტულაციის დღეს.
ყოველთვის წარმოვიდგენდი ხოლმე, რომ ასეთი საგაზეთო სათაურები იყო ჩემი დაბადების დღეს, თუ მაშინ „ჩვენ“ საერთოდ ისევ გაგვაჩნდა პრესა.
როცა მამაჩემს სამოქალაქო ჩაწერის ბიუროში ვიმის სახელით მოუნდა ჩემი დარეგისტრირება, ჩინოვნიკმა მას აუხსნა, რომ ეს გერმანული სახელი არ იყო და მამაჩემიც იძულებული გახდა დათანხმებულიყო, რომ ოჯახის რეგისტრაციის წიგნაკში ვილჰელმის სახელით მოვეხსენიებინე.
ჩემი მეორე სახელი ჩემი ნათლიის სახელი გახდა – ერნსტი. გაუგებარი მიზეზებით ის პირველი სახელის ადგილას მოხვდა, რამაც მიგვიყვანა იქამდე, რომ მაგალითად დღეს აშშ-ში მოგზაურობისას მარეგისტრირებენ, როგორც «Ernst W», რომელიც მთლად ვილჰელმიც კი აღარაა.
ცხოვრების პირველი წლები ბაბუის, აფთიაქარ ვილჰელმ ვენდერსის სახლში გავატარე. მას აფთიაქი კაიზერსვერტერშტრასეს ქუჩაზე ჰქონდა. სახლმა ომი გადაიტანა, თუმცა გარშემო თითქმის ყველაფერი დაზიანებული იყო. ჩემი პირველი მოგონება ნანგრევებია. ნანგრევების მთები, ცისკენ მიმართული საკვამურები, როგორც საჩვენებელი თითი; ტრამვაი, რომელიც ნანგრევების ბორცვებზე დადის. აი, თურმე როგორია სამყარო. ბავშვობაში ყველაფერს იღებ ისე, როგორც სინამდვილეშია. შემდეგ 4 წელი მოზელის სანაპიროზე, კობლენცში ვცხოვრობდით. იქ წავედი ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლაში, მოზელვაისში. შემდეგ ისევ დიუსელდორფში დავბრუნდით და სკოლა ურდენბახში გავაგრძელე სწავლა, შემდეგ ბენრატის გიმნაზიაში ჩავაბარე. მამაკაცების გიმნაზია დროებით ბენრატის სასახლეში მდებარეობდა. არც ისე დიდი ხნის წინ ელისეის მინდვრებზე პრეზიდენტის სასახლეში მიმიპატიჟეს, სადაც პრეზიდენტ მიტერანის სამუშაო კაბინეტში ჩემი სკოლის სურათი ეკიდა და მეც სიამაყით შემეძლო „ჩემი კლასის“ ფანჯარა მეჩვენებინა. სურათზე საჯინიბოს ფანჯარაც ჩანდა.
გიმნაზიის უკანასკნელი წლები რურის რეგიონში, კერძოდ ობერჰაუზენ-შტერკრადში ბარონ ფონ შტაინის სახელობის გიმნაზიაში გავატარე. იქ ჩავაბარე საატესტატო გამოცდები, რის შემდეგაც ფრაიბურგის ბრაისგაუში მედიცინის შესწავლა დავიწყე. მაგრამ ისიც ისევე შევწყვიტე, როგორც ფსიქოლოგიის, ფილოსოფიისა და სოციოლოგიის შესწავლა.
სწავლა მიუნხენში დავასრულე. კინოსა და ტელევიზიის უმაღლეს სკოლაში. აქ 10 წელი ვიცხოვრე – თავიდან როგორც სტუდენტმა, კინოკრიტიკოსმა და მერე როგორც კინემატოგრაფისტმა.
შემდეგ 7 წელი აშშ-ში გავატარე, რათა ბოლოსდაბოლოს იქ, უცხოეთში შემეცნო ჩემი თავი სულით გერმანელად და პროფესიაში ევროპელად. ასე დავბრუნდი სახლში და 1984 წლიდან ვცხოვრობ ბერლინში, ქვეყნის გულში. სწორედ მასზე მინდა ვისაუბრო.
რატომ გიყვებით თავიდან ჩემს ბიოგრაფიას? რა თქმა უნდა, არა ჩემი თავის გამო, შეგიძლიათ მერწმუნოთ. დიდწილად იმიტომ, რომ ვიმედოვნებ, მივიღებ ალიბის, რომელიც ნებას დამრთავს, „ვისაუბრო გერმანიაზე“, როგორც მასალაზე, რაზეც საუბრობ.
მაგრამ როგორ? ხშირად მინდება, ვილანძღო გერმანიის გამო, ჩემთვის ნაცნობია გერმანიის გამო სირცხვილის გრძნობაც, ხანდახან გერმანიით თავის მოწონებაც ან მისგან გამიჯვნა მინდება – ესეც არის სადღაც ჩემ სიღრმეში. მაგრამ ეს ყველაფერი ძალიანაც არ გამოგვადგება, ამით ძალიანაც ვერ ვიტრაბახებ. აბა, რაში მჭირდება, ვიდგე უცხო ხალხის წინაშე და „ვისაუბრო“ როგორც ადამიანმა, რომელიც უკვე სრულიად საწინააღმდეგოთია დაკავებული, კონკრეტულად კი გამოსახულებით და რომელსაც ქაღალდის გარეშე საუბარიც კი არ შეუძლია და იძულებულია თავისი გამოსვლა წაიკითხოს. რატომ, თუ არა იმისთვის, რომ ამ სურვილის წყალობით ვისაუბრო და ამ ჩანაფიქრთან დაკავშირებით ვეცადო, ვიპოვნო რაღაც, ამოვქექო რაღაც, რის შესახებაც ცოდნა მე ჯერ კიდევ არ მაქვს.
რაზე? „გერმანიაზე“. რაც უფრო ხშირად ვატრიალებ პირში სიტყვას „გერმანია“, მით უფრო ნაკლებს ნიშნავს ის ჩემთვის, მით უფრო მეტად ხდება ის სუფთა გეოგრაფიული გაგება. მაგრამ მე არ მოვიაზრებ რუკას, რომელიც საკმარისად კარგად იცით, თავისი ჩრდილებით, რომლებიც ამ ქვეყანამ დროთა განმავლობაში წარმოქმნა.
გერმანია. მეჩვენება, რომ ეს სრულიად ცარიელი გაგებაა – უპირველეს ყოვლისა, ეს არის რაღაც, რაც უკვე აღარაა. ან ის, რაც აღარ იარსებებს. ანუ ვაკუუმი. შეიძლება თქვენთვის არა, მაგრამ ჩემთვის დანამდვილებით. და მხოლოდ ამის გამო ვდგავარ აქ, რომ ეს ვაკუუმი შევავსო. ჩემთვის ეს შესაძლებლობა ძალიან დროული იყო, საკითხი დიდი ხანია, მომწიფდა. გერმანია – რას ნიშნავს ეს ჩემთვის? შეგიძლიათ, მოისმინოთ, როგორ ვცდილობ, ჩემივე თავისთვის აღვწერო ეს უცნობი ქვეყანა, შევავსო ეს უცნაური სიტყვა.
ქვეყანა, მამული და ასევე სამშობლო. მშობლიური სივრცე, ფართო სამყარო… მაგრამ მე თავად უკვე დიდი ხანია, აღარ ვცხოვრობ ერთი ქვეყნის შემოგარენში. უფრო მეტად გზაში ვარ, ვიდრე სახლში. მთელ მსოფლიოში ვმოგზაურობ, სამყაროს დასალიერშიც კი, თუ საჭირო ხდება. სამყარო უკვე – გამოთქმის არ იყოს – ერთი სოფელია და უფრო და უფრო მეტად იქცევა სოფლად. რას ნიშნავს ცნება „ქვეყანა“ მაშინ, როცა უკვე აღარაა საზღვრები, საზღვრების მიღმა კი ყველაფერი ზუსტად ისევე გამოიყურება. ანაქრონიზმი – განსაკუთრებით მაშინ, თუ ქვეყანა საკუთარ თავს მოიაზრებს, როგორც ნაციას, აიკვიატებს ამ იდეას ან ფანტაზიორობს, ეს უიმედო შემთხვევაა. „ჩვენთვის გერმანელებისთვის“ ეს უკეთ არის ცნობილი, ვიდრე ნებისმიერი სხვა ერისთვის.
არც თუ დიდი ხნის წინ გერმანია გახდა „ერთიანი ქვეყანა“, მაგრამ გავხდით კი ამისგან „ქვეყანა“? და როგორი? მე ძველებურად ორს ვხედავ – მდიდარს და ღარიბს. ერთი, არსებული 1991 წელს, ხოლო მეორე არავის დროში, არა ნაცრისფერი ზონაში, არამედ ნაცრისფერ დროს, ასე ვთქვათ, დროებს შორის. რეაქტიული თვითმფრინავების ეპოქაში მოდური გახდა დროის აღრევაზე საუბარი, იმაზე, რომ საჭიროა 9 ან 12 საათიანი დროის განსხვავება გადავიტანოთ. ახლა წარმოიდგინეთ 9 და 12 წლიანი სხვაობა – როგორ შეიძლება მაშინ გაიხლიჩოს თავის ქალა?
როგორ უნდა გაგვაოცოს უცხოელების მიმართ სიძულვილმა, როცა ამ ქვეყნის მაცხოვრებელს საკუთარი ქვეყნის დეფინიციის მოცემა არ შეუძლია, როცა თვითონ არ იცის, სად იმყოფება, სად არის მისი ადგილი და ამგვარად თავისი ბრმა აგრესიით იცავს არა თავის ტერიტორიას, არამედ იბრძვის იმისთვის, რომ ის შეუშვან. მეჩვენება, რომ ჩვენ ჯერ კიდევ უცხოელები ვართ და ვცდილობთ, დავსახლდეთ უცნობ ქვეყანაში, სახელად – გერმანია. შეიძლება, ძალიან თამამი თეზისია, მაგრამ ის, ნაწილობრივ ყველას ათანაბრებს.
15 წლის წინ ვიღებდი ფილმს გერმანია-გერმანიის საზღვარზე, განცალკევებულ, ყველასგან დავიწყებულ კუთხეზე, საზღვართან ჩაკარგულ რაიონზე. ორი დაღლილი გმირი ღამეს ამერიკულ საბრძოლო ყაზარმაში ათევს, რომლის კედლებიც ლამაზმანების პორტრეტებით და ამერიკელი ჯარისკაცების მოთითხნილი გრაფიტითაა დამშვენებული. მათ იჩხუბეს და ერთ-ერთმა, „კამიკაძემ“, განთიადისას დატოვა ეს ადგილი. მეორემ, „გზის მეფემ“ დილით გაიღვიძა, ბანაკიდან გამოვიდა და თავის წინ ნისლში ჩაწოლილ საზღვარს ე.წ. „სიკვდილის ზოლს“[1] შეხედა. რა უნდა გაეკეთებინა ამ მომენტში? რომელი ჟესტი იქნებოდა მართებული მაშინ, როცა სიტყვებით უკვე ვერაფერს გადმოსცემ? მას ტარზანის ყვირილი აღმოხდა, გაწელილი, სევდიანი ჯუნგლების კივილი. გარკვეული დროის შემდეგ „გზის მეფე“ პატარა ქალაქში მიდის და კინოთეატრის წინ ჩერდება, სადაც კინოპროექტორის რემონტს იწყებს, მიუხედავად იმისა, რომ იქ უკვე დიდი ხანია, აღარ აჩვენებენ კინოს. კინოთეატრს „თეთრი ეკრანი“ ერქვა – როგორიც იყო ის რეალურად. აქ აღარაფრის დამატება იყო საჭირო, ამით შეიძლება ფილმი დამთავრებულიყო.
და თუ უკვე აღარანაირი ქვეყანა ჩანს, არსებობს კი რამე სხვა გაგება, ეს სხვა სიტყვა „სამშობლო“? და სად შეიძლება უკეთ შეიცნო სამშობლო, თუ არა უცხოეთში „სამშობლოზე სევდის“ ფორმით? 7 წელი გავატარე უცხოეთში, ამერიკაში. მინდოდა, იქ „ამერიკელი რეჟისორი“ გავმხდარიყავი, მემოქმედა, მეფიქრა და მელაპარაკა, როგორც ამერიკელს. და როცა პირველად დამემართა, რომ გერმანული სიტყვის ძებნა დავიწყე, თავში კი მხოლოდ ინგლისური სიტყვა მიტივტივდებოდა, როცა საშინელ სიტუაციაში აღმოვჩნდი, რადგან გერმანული ფრაზის შუაში იძულებული ვიყავი მეთქვა -„როგორ არის ეს გერმანულად?“ იმისთვის, რომ შემდეგ ისევ ინგლისური სიტყვა გამომეყენებინა – მაშინ საშინლად ვიგრძენი თავი. ეს იყო სამშობლოზე სევდის მომენტი. უკვე იმ გზას ვადექი, რომ რაღაცას ვკარგავდი. არა მხოლოდ ერთი, შემდეგ კი თანდათანობით სულ უფრო და უფრო მეტი სიტყვა, რაც თავისთავად უკვე საკმარისად მტკივნეული იყო – არა, ამ სიტყვების უკან რაღაც სხვა იდგა, ჩემი ენა. და არა მხოლოდ ის, რომელიც გჭირდება, რომ რაიმე გამოხატო – მე მშვენივრად შემეძლო აზრის ინგლისურად ან უფრო სწორად, ამერიკულად გამოხატვა. ჩემი ენა ეს ჩემი ქმედებებიც არის, ჩემი დამოკიდებულება სამყაროს მიმართ, ჩემი „პოზიცია“. გასაოცრად ზუსტი სიტყვა კინემატოგრაფისტისთვის, რომელიც სხვა ენებზე არ ითარგმნება. გადაიღო კადრი („პოზიცია“), ამისთვის დაიკავო პოზიცია – ერთი შეუძლებელია მეორეს გარეშე. ჩემს ენაში არ ყოფილა არანაირი „it’s nice to see you“ („სასიამოვნოა შენი ნახვა“) ან „let’s have lunch some day“ („ერთხელ შევხვდეთ ლანჩზე“) ან „I’ll call you later“(„მოგვიანებით დაგირეკავ“). როცა ამას ამერიკულად წარმოვთქვავდი, ამას მე არ ვამბობდი. ამერიკელად ქცევის გზაზე ჩემი მშობლიური ენის დაკარგვის საფრთხეს შევეჯახე, გავიგე, რომ ეს გერმანული სიტყვები და ეს გერმანული გრამატიკა ჩემთვის ერთგვარი კარკასი იყო, რაღაც ტვინში ხერხემლის გაგრძელების მსგავსი. „Ich“ ვერასდროს გახდება „I“, ან “me” ანდა “moi”, ყოველ შემთხვევაში დანაკარგის გარეშე. როგორი ზუსტი სიტყვაა ეს „დანაკარგი“. სურვილის დაკარგვა. მახსენდება, რომ სწორედ ამ დანაკარგის გაანალიზებისტანავე, მრავალი წლის განმავლობაში მხოლოდ ინგლისურად კითხვის შემდეგ, ისევ წავიკითხე გერმანული წიგნი და თანაც ისეთი, რომლის სახელიც უკვე ყველაფერს ხსნიდა: პიტერ ჰანდკეს „ნელი დაბრუნება სახლში“. და ყოველ ფრაზასთან ერთად უფრო მკაფიოდ აღინიშნავდა ჩემი საკუთარი დაბრუნება ჩემ ენასთან, სამყაროსადმი ჩემ დამოკიდებულებასთან. ამას, ალბათ, ისიც დაემატა, რომ ამერიკისგან სიამოვნების მიღების განცდა დავკარგე, მაგრამ ეს უკვე სხვა ისტორიაა, ის ამას არ ეხება, okay?
იცით, საიდან გაჩნდა ეს გამოთქმა Okay? დიდი ხნის მანძილზე ვატარებდი გამოკითხვას ამერიკელებთან: „რატომ ამბობთ ოკეის? „კ.ო“ მესმის. ეს ნიშნავს ნოკაუტს — knock out. მაგრამ, რას ნიშნავს ოკეი?“ ბოლოს და ბოლოს ამის შესახებ სანდო წყაროდან გავიგე. როცა მოხუცმა მისტერ ფორდმა თავისი “მოდელი T” დაამზადა, ის იმდენად პოპულარული გახდა, რომ მილიონობით ასეთი მანქანა გამოუშვეს. ამან კონვეირის გამოგონებამდე მიგვიყვანა და მანქანების კონვეირირულად აწყობა დაიწყეს. „ფორდის“ ქარხნის მენეჯერი კონვეირში ავტომობილების ხარისხს ამოწმებდა, მათ კონტროლს და ჩაბარებას უზრუნველყოფდა. თავიდან ის საკუთარ სახელს და გვარს ხელით წერდა, მაგრამ მანქანების რაოდენობის საოცარი ზრდის გამო მარკის გამოყენება დასჭირდა. შემდეგ მანქანის პასპორტის ტექნიკურ გვერდს უკვე საკუთარი ინიციალებით ამოტვიფრულ ბეჭედს აკრავდა, რაც მანქანის სიკარგის აღმნიშვნელ სინონიმად იქცა. ეს ადამიანი გერმანელი იყო, სხვანაირად ვერც იქნებოდა. და მას ოსკარ კაუზი ერქვა: ო.კ. ოკეი.
ოსკარ ბრაუზი ამერიკაში დარჩა. მე არ დავრჩი, უკან დავბრუნდი. უკან – შესაძლოა არასწორი სიტყვაა. მე უფრო მეჩვენებოდა, რომ მიმართულება იყო წინ. წინ, უცნობ ქვეყანაში, სახლში ნაცნობი ენით. შევნიშნე, რომ ამ ენაში ვცხოვრობ, ამ ენაში ვცოცხლობ და ის ჩემთვის სინათლის წყაროდ დარჩება ამ ხშირად უსიხარულო, ხშირად ბუზღუნა გერმანიაში.
არასდროს ვამაყობდი ამ ქვეყნით, არასდროს მსურდა ამ გერმანიაში დარჩენა. ჯერ კიდევ ბავშვობაში მქონდა მხოლოდ ერთი სურვილი – აქედან მოვშორებულიყავი და როცა უკვე იმ ასაკს მივაღწიე, რომ დამოუკიდებლად მოგზაურობა შემეძლო, უკვე შორს ვიყავი, ინგლისში, საფრანგეთში, ესპანეთში. ახლა ვფიქრობ, რომ მე იმდენად არ მიზიდავდა სიშორე, რამდენადაც განმიზიდავდა სიახლოვე. სიახლოვე იყო ის ვაკუუმი, რომელზეც დასაწყისში ვსაუბრობდი – წარსულის ბრჭყალებიდნ უცნაური გამოტანა. არცერთი ბავშვი არ უნდა დაარწმუნო იმაში, რომ უკან მობრუნება არ შეიძლება. თუმცა მე სწორედ ამ გრძნობით გავიზარდე – უკან მოხედვა არ შეიძლებოდა. უკან გვქონდა შავი ლაქა. მთელი მსოფლიო მონუსხული მხოლოდ წინ იყურებოდა, დაკავებული იყო „აღდგენით“, მუშაობდა „სასწაულზე“ და როგორც ვფიქრობ, ეს ეკონომიკური სასწაული, პრინციპში, მხოლოდ ცნობიერებიდან წარსულის განდევნაზე თავდაუზოგავი შრომის წყალობით გახდა შესაძლებელი. ეს დაუჯერებელი მიღწევები ახალი ფენიქსი არ ყოფილა. უბრალოდ ეს იყო მცდელობა, დაგვევიწყებინა ფერფლი, რისგანაც ის აღდგა. ბავშვს ამის გააზრება არ შეუძლია, მაგრამ ბავშვს, როგორიც მაშინ მე ვიყავი, სულში ღრმად ჩაებეჭდა და მხოლოდ მოგვიანებით შეძლო მისი გაგება. ეს გერმანული გარჯა გამოვცადე მეხსიერებიდან წარსულის განდევნისას, როცა უკვე გავიზარდე, 50-იან წლებში – პირველ რიგში, როგორც სურვილის ან ასე ვთქვათ, სიამოვნების სრულ არარსებობასთან ერთად გვერდიგვერდ მოსიარულე. ამით არ მინდა ვთქვა, რომ იუმორის გრძნობას ვიყავი მოკლებული ან მყავდა სიამოვნებების მიმართ მტრულად განწყობილი ოჯახი. არა! უბრალოდ მხედველობაში მაქვს, რომ გავიზარდე იმ ატმოსფეროში, რომლის მთავარი მახასიათებელიც ყველა ურთიერთობაში “ცხოვრების სერიოზულობა” იყო. და ეს სერიოზულობა მეტისმეტად უსიხარულო იყო. სხვა შემთხვევაში ვერ შევძლებდი, ასე გაშმაგებით დავწაფებოდი ისეთ იმპორტირებულ სიხარულს, როგორიც იყო: ამერიკული კომიქსები, ამერიკული ფილმები და ამერიკული მუსიკა. მათ ერთი რამ ახასიათებდათ – სიამოვნებას გგვრიდნენ, წინა პლანზე იყვნენ და უბრალოდ არსებობით გვაკმაყოფილებდნენ. ეს ცხოვრებისეული განცდა – იმყოფებოდე აწმყოში და ამით სრულიად დაკმაყოფილდე – ჩემთვის ნაცნობი არ ყოფილა. აწმყოში ცხოვრება შეიძლება მხოლოდ მაშინ, თუ წარსული გახსნილი წიგნია, მომავალი კი სუფთა მინდორი. ამ ყველაფრის შესახებ ამერიკული კინოდან გავიგე. იქ ყველაფერი „წინ“ და „აქ“ იყო და არა ისე, როგორც ჩვენთან, სადაც ამაზე სირცხვილით და ფრთხილი მინიშნებებით საუბრობდნენ. იქ არაფერი იმალებოდა. იქ იყო სიფართოვე, ჩემს ქვეყანაში კი – სივიწროვე. ჰორიზონტს ამერიკული ვესტერნით გავეცანი, რომელიც შეიძლება ამერიკის ისტორიას ამახინჯებდა, მაგრამ რომელსაც შეეძლო წარსულში ფესვგადგმული ისტორიები მოეყოლა. ამ ამერიკული მითებისთვის ადვილი მოსანადირებელი ვიყავი – მე ხომ უმითო ქვეყანაში ვცხოვრობდი, ქვეყანაში, რომელიც ჩემ წინაშე წარმოდგენილი იყო, როგორც ქვეყანა ამბებისა და ისტორიის გარეშე. პირველი წიგნი, რომელიც წავიკითხე და შემდეგ ისევ და ისევ ვკითხულობდი, მარკ ტვენის „ტომ სოიერი და ჰელკბერ ფინი“ იყო. აქაც აღმოვაჩინე ის ცხოვრებისეული სიხარული და მზადყოფნა, მივცემოდი აწმყოს. ჰელკბერ ფინის მისისიპი ჩემთვის უფრო ახლოს იყო, ვიდრე რეინი და მოზელი.
ან წიგნები მიკი მაუსით. ამ სურათებისა და ისტორიების გასართობ სამყაროში ცხოვრებისეული სკოლა აღმოვაჩინე. მახსოვს, ერთხელ ავადმყოფი საწოლზე ვიწექი და დედას ვთხოვე, მაღაზიიდან მიკი მაუსის ახალი წიგნი მოეტანა. მაგრამ ტირაჟი უკვე გაყიდული აღმოჩნდა და დედამ მის მაგივრად გერმანული კომიქსი „ფიქსი და ფოქსი“ მომიტანა. ვერ დაიჯერებთ, რამდენად იუმორს მოკლებული, ცარიელი და მოსაწყენი მეჩვენა. ეს იყო, ასე ვთქვათ, დასურათებული ისტორიის იგივე ფორმულა, მაგრამ „ბავშვებისთვის“ ისე უნამუსოდ, ისე ქედმაღლურად, ყველანაირი ირონიის, იუმორის თუ სიზუსტის გარეშე იყო გაკეთებული, რომ ჩემში მაშინვე გაიღვიძა ნამდვილმა სიძულვილმა ამ ასლის, ამ სიყალბის, ამერიკულისადმი ამ მიმსგავსების მიმართ. ამ ყველაფრს იმიტომ ვყვები, რომ გაიგოთ, რამდენად მზად ვიყავი ბავშვობაში, რომ უფლება მიმეცა, დავეპყარი. ნება დამერთო სხვა ქვეყნისთვის და არა საკუთარისთვის, მოეცა მითითებები ცხოვრების ისეთ მნიშვნელოვან საკითხებზე, როგორებიც არის „სიამოვნება“, „სიმსუბუქე“, „თავგადასავალი“. თუმცა ამისთვის არსებობდა გერმანული სიტყვებიც, მაგრამ მათ უკან არაფერი იდგა.
არ მინდა უოლტ დისნის განხილვით თავი მოგაბეზროთ. ამასთან, დღეს ეს ყველაფერი რა თქმა უნდა, სავსებით სხვანაირად გამოიყურება. „აღთქმულ მიწაზე“ ჩემი ბავშვობისდროინდელი ოცნებები დასრულდა, მე კი გავიგე, რომ ენტენჰაუზენს სინამდვილეში ერქვა ლოს-ანჯელესი, ბიძია დაგობერტს კი – დონალდ ტრამპი. ჩემი ბავშვობის ოცნების ქვეყანა კოშმარის ქვეყნად გადაიქცა, გასართობი სურათები – ძალადობის სცენებად და გართობის ფორმად, რომელიც ყველაზე ძვირად ყიდდა სიმსუბუქეს, სიამოვნებას და „იქ მყოფობას“. ცხოვრების განცდა, რომელიც აქ ასე მაკლდა, იქ პროდუქტად, რეკლამის ერთ-ერთ ფორმად იქცა. დღეს ჯონ ფორდის ლანდშაფტები ეს არის „მარლბოროს ქვეყანა“, ამერიკული ოცნება კი – სარეკლამო კამპანია. კიდევ იმიტომ „დავბრუნდი სახლში“, რომ უკვე აღარ შემეძლო დისნეილენდში ყოფნის ატანა, იმიტომ რომ უკვე აღარ იყო „ნამდვილი სურათების“ სუნთქვა, არამედ მხოლოდ ცუდი სუნი მატყუარა იმიჯების პირიდან.
უკან გერმანიაში, უკან ქვეყანაში, რომელსაც საკუთარი მატყუარა გამოსახულებების ისტორია აქვს. ალბათ, ეს პირველი ქვეყანაა ახალ ისტორიაში, რომელიც ისე საშინლად მოატყუეს და შეაცდინეს ყალბი გამოსახულებებით და სიცრუით, რომ მსგავსი დემაგოგიური სურათებისა და ისტორიების 12 წლიანი დიქტატურის შემდეგ ღრმა უნდობლობას იწვევს საკუთარი ისტორიები და იერ-სახეები. ეს ორჯერ გავიაზრე – ბავშვობაში, როცა ამერიკული იმიჯებით და ისტორიებით გავერთე და კიდევ ერთხელ მოგვიანებით, როცა გერმანიაში ახლიდან დაიწყეს იმიჯების შექმნა და ისტორიების მოყოლა. როცა ჩვენ – თუ ნებას დამრთავთ, ასეთი კრებითად მოვიხსენიო „ახალი გერმანული კინოს“ რეჟისორები და სცენარისტები – მოვინდომეთ, გვეჩვენებინა ჩვენი პირველი ფილმები, მაგრამ არცერთ ადამიანს არ მოუნდა მათი ნახვა. მხოლოდ დიდი ხნის შემდეგ, მას მერე რაც საზღვარგარეთ აღიარეს ახალი გერმანული კინოკულტურის ეს ფენომენი და მას გარკვეული მნიშვნელობა მიანიჭეს, თანდათან გაჩნდა მაყურებელი, რომელიც მზად იყო, ისევ ეყურებინა გამოსახულებებისა და ისტორიისთვის გერმანიიდან, ეყურებინა ვაკუუმიდან.
თუმცა ეს ურთიერთობა ძველებურად აბსურდულია – ურთიერთობა საკუთარ იერ-სახეებსა და სხვების იერ-სახეებს შორის როგორც გერმანულ კინოთეატრებში, ისე გერმანული ტელევიზორების ეკრანებზე. ამდენად, იდენტიფიკაცია ძველებურად იმპორტირდება. იდენტურობა არ აღმოცენდება შიგნიდან, არამედ გარედან ვყიდულობთ. ვიცი, რომ ვამარტივებ, მაგრამ მაინც ვიტყვი, რომ ძველებურად, როგორც ომის შემდგომი პერიოდის ეკონომიკურ საოცრებაში, გერმანია თავდაუზოგავად შრომობს და აწარმოებს პროდუქტს მთელი მსოფლიოსთვის, სამაგიეროდ გამოსახულებები და ისტორიები ანუ მითები და ლეგენდები, ცხოვრებისეული განცდები და ოცნებები იმპორტირდება. და პირიქით, რამდენადაც ეცემა ამერიკული ეკონომიკა, ამერიკული იმიჯები უფრო და უფრო მეტად, ზოგჯერ კი მხოლოდ ისინი კვებავენ ამ სამყაროს ხალხების ფანტაზიას. დღეს, 1991 წლის 10 ნოემბერს, რომელ ქალაქის ბევრ ან თუნდაც ერთადერთ კინოთეატრში არ გადის „ტერმინატორი 2“? მაგრამ მინდა ვისაუბრო არა ამერიკულ კინოზე, არამედ ჩვენი ქვეყნის ვაკუუმზე, რომელიც სხვის გამოსახულებებსა და ისტორიებს ყლაპავს. მხოლოდ იაპონიაში ვნახე საკუთარი თავის წაშლის, საკუთარი დაკარგვის გრძნობის მსგავსი ვაკუუმი. არ მინდა შევადარო – ნებისმიერ შემთხვევაში ეს ყოველთვის უსამართლოა ხოლმე, მაგრამ მაინც მინდა, მოვყვე. ერთხელ ტოკიოში მეტროდან გამოვედი და რაღაც მომენტში არ ვიცოდი, სად ვიყავი. უცებ ჩემ წინაშე შენობას შევხედე და ცისფერი ნეონის უზარმაზარი ასოებით დავინახე წარწერა „Аrbeit”[1]. აქვე უნდა დავამატო, რომ ზუსტად გამოსვლამდე მეტროში გადავიღე ჩემ წინ მჯდარი ადამიანების ფოტო, რომლებსაც ეძინათ. მე ვიყავი ერთადერთი ფხიზელი მძინარე ხალხით სავსე ვაგონში და ვფიქრობდი: „ისინი ძალიან ბევრს მუშაობენ“. აქ კი უდიდესი ასოებით ეწერა “Аrbeit”. მოგვიანებით ამიხსნეს, რომ ეს ერთადერთი გერმანული სიტყვა იყო, რომელიც იაპონურ ენაში შევიდა – „arbeit-o“. ეს იყო გაზეთ Arbeit-ის გამომცემლობა, სადაც ქვეყნდებოდა განცხადებები სამსახურის მაძიებლებთათვის. მაგრამ იაპონიაზე საუბარს არ ვაპირებდი. მე გერმანულ ვაკუუმზე საუბარი მინდოდა. ვლაპარაკობ არაფრისმთქმელ მზერაზე სუპერმარკეტებში, ფეხით გადასასვლელ ზონებში, სასადილოებში, სოლარიუმებში, ვიდეოსალონებში, დისკოტეკებზე, ჩარტერულ ვერტმფრენებში. მე ვლაპარაკობ ტურისტების ბრბოზე, რომლებიც თავიანთი ავტომატური ფოტოაპარატებით და ვიდეოკამერებით, რომელიც ფოკუსს ავტომატურად ასწორებს, დაძრწიან მთელ მსოფლიოში, არსად ჩადიან, არსად შედიან, სანამ სახლში თავის სურათებს და ვიდეოებს არ დაათვალიერებენ, რათა დარწმუნდნენ, რომ „იქ იყვნენ“, რომ რაღაც გადაიტანეს, რაც ნიშნავს, რომ იცხოვრეს. მე ვლაპარაკობ გერმანულ ცხოვრებისეულ განცდაზე მეორე, მესამე ან მეოთხე წყაროდან.
დღეს ისედაც რთულია, რაიმე შეიგრძნო პირველწყროდან. უკვე ყველგან ხომ მეორადი გამოსახულება და სინამდვილეა?! გამოსახულებები სულისშემძვრელი სისწრაფით ვრცელდება. ვერავინ გააჩერებს მათ, ვერანაირი ორგანიზაცია და ვერანაირი ავტორიტეტი. პრეისტორიულ დროში და მას მერეც საკმაოდ ხანგრძლივი დროის მანძილზე ისინი მხოლოდ უნიკუმების სახით არსებობდნენ. თავიდან კედელზე, გამოქვაბულებში, შემდეგ სხვა მასალაზე, ხეზე, ტილოზე ან ტაძრის რელიეფზე. თუ ვინმეს სურათების ნახვა სურდა, აუცილებელი იყო მათი ფლობა ან მათთან მისვლა. შემდეგ გაჩნდა წიგნის საბეჭდი და მასთან ერთად გავრცელდა სურათები და გრავიურები, შემდეგ გაჩნდა ფოტოგრაფია. ეს იყო გიგანტური ნაბიჯი. სურათს, ასლს და რეალობას შორის ურთიერთქმედებამ სრულიად ახალი დეფინიცია მიიღო. რაკიღა არსებობდა ნეგატივი, ორიგინალის იდეაც აგრძელებდა არსებობას, რომლისგანაც, სხვათა შორის, შესაძლებელი იყო ნებისმიერი რაოდენობის ასლის დამზადება. პირველად გახდა შესაძლებელი ადამიანებისა და ადგილების ნახვა სადმე წასვლის გარეშე. კინომ ლოგიკურად გააგრძელა ეს გამოგონება – სურათებმა მოძრაობა დაიწყეს, მათ უკვე შეეძლოთ, არა მხოლოდ სიტუაცია აღეწერათ, არამედ ისტორიები მოეფიქრებინათ და მოეყოლათ. შემდეგ გაჩნდა ტელევიზია და მასთან ერთად იდეა, „ცოცხალად“ მიიღოთ მონაწილეობა მოვლენებში, რომელიც სადღაც შორს ხდება. მახსენდება, როგორ ვიჯექი პირველად ტელევიზორთან, რა თქმა უნდა, არა სახლში, არამედ მეგობართან ერთად, რომლის მშობლებიც არ იზიარებდნენ ჩემი მშობლების შიშს ამ „ყუთთან“ დაკავშირებით. შემდეგ პროგრამები სულ უფრო და უფრო გამრავლდა ანტენის, კაბელის, თანამგზავრის მეშვეობით. ადრე ერთი პროგრამის ყურება იყო შესაძლებელი, დღეს, ალბათ, ათის ან ოცის, ხვალ უკვე 100-ის. ამას ემატება ვიდეომაგნიტაფონები და ვიდეოკამერები, რომელთა დახმარებით ყველას შეუძლია საკუთარი ტელემაუწყებლობა შექმნას. კიდევ კომპიუტერები, ვიდეოთამაშები, ახლა მალე ვირტუალური რეალობაც, უახლოეს მომავალში ციფრული სურათები და საბოლოოდ მოკვდება თავად ორიგინალის იდეა და ყოველი მეათასე და მემილიონე ასლი ორიგინალის იდენტური იქნება. მაშინ არც ისე შორეულ მომავალში შეუძლებელი იქნება „შინაარსის უტყუარობის“ შემოწმება. მოკლედ, სურათი უფრო და უფრო სცილდება სინამდვილეს და მასთან არანაირ კავშირს აღარ აქვს. თუ 10 ან 20 წლით უკან გაიხედებით, გამოსახულების ინფლაციასა და ექსპანსიაზე ფიქრით თავბრუ დაგეხვევათ. რა თქმა უნდა, ეს მთელ მსოფლიოში ხდება, მაგრამ განსაკუთრებით კატასტროფულად გამოსახულებისადმი რწმენისა და უცხო იმიჯებით სავსე გერმანულ ქვეყანაში. გამოსახულების სიჭარბეს რეალობის დაკარგვასთან მივყავართ. რეალობასთან დაკარგული კავშირის აღდგენა ქვეყანაში, რომელიც ასე ცოტას აკეთებს საკუთარი იდენტობის შექმნისთვის – ეს არის ამოცანა, რომელიც უნდა გადაწყდეს.
დავუბრუნდები იმას, რამაც „უკან, სამშობლოში დამიძახა“ – ენას, გერმანულ ენას. მართალია, გამოსახულების სამყარო სულ უფრო ირღვევა და მართალია, გამოსახულება მეცნიერების და ტექნიკის პროგრესის გამო უფრო და უფრო დამოუკიდებელი ხდება ისე, რომ ისინი უკვე გამოდიან კონტროლის ზონიდან და უახლოეს მომავალში კიდევ უფრო გამოვლენ, მაინც არსებობს სხვა კულტურა, საწინააღმდეგო კულტურა, რომელშიც არაფერი შეცვლილა და არც შეიცვლება – ისტორიის თხრობა, წერა და კითხვა, სიტყვა. ბიბლიის ცოტათი მჯერა, მაგრამ ამ პირველი ფრაზის გაშმაგებულად მჯერა: „თავიდან იყო სიტყვა“. არ ვფიქრობ, რომ ოდესმე იტყვიან: „თავდაპირველად იყო გამოსახულება…“ სიტყვა დარჩება.
რა თქმა უნდა, სიტყვაც შეიძლება გამოვიყენოთ მკრეხელობისთვის. მაგრამ სარეკლამო ტექსტების, გამოშიგნული ლოზუნგებისა და ბულვარული პრესის გასწვრივ ყოველთვის იქნებიან მწერლები.
ეს არ შეცვლილა ჰომეროსისა და პლატონიდან გოეთესა თუ კაფკამდე ან დღემდე. ძველებურად მოიძებნება ის, ვინც დაჯდება და რაიმეს დაწერს და სხვა, რომელიც დაჯდება და ამას წაიკითხავს.
ჩახშობის ვერცერთმა ფორმამ ვერ შეძლო ოდესმე ხელი შეეშალა ამისთვის, ვერანაირმა წიგნის დაწვამ ვერ შეძლო, შეეწყვიტა ეს ურღვევი პროცესი. მსოფლიო კინემატოგრაფის ყველა ფილმს შორის ჩემი საყვარელი სცენა ტრიუფოს ფილმის „451° ფარენგეიტის“ დასკვნითი კადრებია. ეს მეცნიერულ-ფანტასტიკური სცენა ხდება ქვეყანაში, სადაც წიგნები აკრძალულია და კითხვა დანაშაულად ითვლება. კარვების ქალაქში დაწყევლილები ცხოვრობენ. თითოეული მათგანი წიგნია: მათ ისწავლეს წიგნი ზეპირად და მას სხვებს გადასცემენ. გრძელი საერთო ხედით ნაჩვენებია ეს მოარული „ცოცხალი წიგნები“, რომელთაგან თითოეული ციტირებს ერთ წიგნს თავის ენაზე. ყველა ამ ხმიდან იბადება თავისებური მუსიკა, კაცობრიობის გუნდი.
ამ ქვეყანაში, გერმანიაში, თხრობის ტრადიცია არასდროს შეწყვეტილა. ამერიკისგან განსხვავებით, გამოსახულებებს აქ აღარ შეუძლიათ იდენტობის შექმნა. გერმანული ომისშემდგომი პოლიტიკის ყველაზე ამაღელვებელმა სურათმაც კი – ვარშავში გეტოს მსხვერპლთა ძეგლის წინაშე მუხლმოყრილი ვილი ბრანდტი – ცოტა ხნით მოიცვა წარმოსახვა, ცოტა ხნით გამოასხივა სინათლე. გამოსახულება აქ ერთხელ და სამუდამოდ დისკრედიტირებულია. სამაგიეროდ, დიდიხანია სიტყვა ახდენს თავის გავლენას. ტყუილუბრალოდ კი არ საუბრობენ პოეტების და მოაზროვნეების ერზე.
დღესდღეისობით ასეთ წარუმატებელ ქვეყანაში ჩვენი ხსნა ჩვენი გერმანული ენაა. ის დიფერენცირებულია, ზუსტი, გამჭრიახი, სათუთი, მკაცრი და ფრთხილი ერთდროულად. ის მდიდარია. ის ერთადერთი სიმდიდრეა ამ ქვეყნისა, რომელიც ფიქრობს, რომ მდიდარია, სინამდვილეში კი არ არის. ენა არის ის ყველაფერი, რადაც უკვე აღარ აღიქმება ეს ქვეყანა, რადაც ჯერ არ გამხდარა და შეიძლება არც აღარასდროს გახდეს.
ვიმედოვნებ, ამ გამოსვლის გამო მკაცრად არ განსჯით გამოსახულების შემქმნელს. მადლობას გიხდით ყურადღებისთვის.
W i m W e n d e r s. The Act of Seeing. Texte und Gespräche. Frankfurt am Main: Im Verlag der Autoren, 1992, S. 187–198.
© 2002, “Киноведческие записки” N59.
[1] აღმოსავლეთ და დასავლეთ გერმანიის გამყოფ საზღვარზე გადაპარული უამრავი ადამიანის დაღუპვის გამო შერქმეული სახელი.
