ავტორი: ანა ლომაძე
როცა ბავშვი იყო ბავშვი, მან არ იცოდა, რომ იყო ბავშვი. ყველაფერი სავსე იყო სიცოცხლით და ყველა სიცოცხლე იყო ერთი.
“ბერლინის ცის ქვეშ”
ამ ტექსტის ოთხ ნაწილში განხილულია სამი კინო ნამუშევარი. პირველ ნაწილში საუბარია პაზოლინის „თეორემაზე“, სადაც ნაჩვენებია, როგორ შეიძლება მიითვისოს და დაამახინჯოს კონკრეტულმა პოლიტიკურმა სისტემამ – კაპიტალიზმმა – ინდივიდის მახასიათებლები: თავისუფლება, ინდივიდუალობა და არჩევანის შესაძლებლობა. მეორეში დაწერილია ვისკონტის „ღმერთების დაღუპვის“ შესახებ, სადაც მეორე ტიპის პოლიტიკური სისტემა – ფაშიზმი (ნაციზმი) – ინდივიდის ნებაზევე დაყრდნობით ახერხებს მის მარიონეტად ქცევას; მესამე და მეოთხე ნაწილებში მიმოხილულია ბერგმანის „კივილი და ჩურჩული“ – პირადი სივრცე – ყველაზე სახიფათო ზონა ცდუნებისათვის. ცდუნებისათვის, რომ დაიბადო, ამბოხება მოგინდეს, დაეცე… და კვლავ დაიბადო.
დაბადება
(„თეორემა“: კაპიტალიზმში შობილი დემონები)
ზოგადად მიიჩნევა, რომ ჩვენი სინამდვილე ქმნის ჩვენს წარმოდგენებსა თუ იდეალებს. მაგალითად პილოტობის პროფესიაზე ოცნებას ვერ შეძლებდა შუა საუკუნეებში მცხოვრები ვერც ერთი ადამიანი: მათი სინამდვილე ამ შესაძლებლობას გამორიცხავდა. მაგრამ, მეორე მხრივ, სწორედ წარმოდგენები და იდეალები ქმნის სინამდვილეს. პირველი თვითმფრინავი გიჟურ წარმოდგენად დაიბადა ინდივიდის თავში და მხოლოდ შემდგომ განამდვილდა. თვითმფრინავის მსგავსად, სოციალური თუ რელიგიური (უფრო ზოგადად, ემპირიულ სამყაროსთან თუ ცნობიერებასთან დაკავშირებული) იერარქიების შექმნის წინაპირობა ისევ ინდივიდშია და ეს წინაპირობა არის წესრიგის, ჰარმონიის აღქმის უნარი. ადამიანს შეუძლია იგრძნოს, რომ მიუხედავად იმ ყოველდღიური ერთფეროვნებისა, წვალების, შეურაცხყოფებისა თუ მოწყენილობისა, ერთი სიტყვით, მიუხედავად იმისა, რისი ატანა თუ გადატანაც უწევს მას ყოველდღიურად, ის რაღაც დიდებულის ნაწილი და უმშვენიერესის წარმომადგენელია. ძველ ბერძენთა წარმოდგენის მიხედვით თუ ვიტყვით, ინდივიდი ცხოვრობს კოსმოსში, ჰარმონიულ სამყაროში და არა – ქაოსში. თავად კი ამ დიდი, ანუ მაკროკოსმოსის გამომხატველი პატარა სამყარო, ანუ მიკროკოსმოსია. არაფერია სამყაროში ისეთი, რაც ლამაზი, სასურველი, საუკეთესო, უმნიშვნელოვანესია, მაგრამ შენში არ არის. შენშია ყველაფერი, რადგან ყველაფერი, რაც არსებობს არის ერთი, მთლიანი და შენც ამ მთლიანის ნაწილი ხარ, მაკროკოსმოსი, პაწია ხატი ხარ.
ყველა წესრიგი, ყველა სისტემა თუ ინსტიტუცია, დაკავშირებული იქნება ის ემპირიულ სინამდვილესთან (პოლიტიკა, ეკონომიკა და ა.შ) თუ ცნობიერებით, სულიერ სინამდვილესთან, რომელიც ემპირიულ სისტემაში, ინსტიტუციაშია განხორციელებული (რელიგია, ფილოსოფია, ხელოვნება, ლიტერატურა და ა.შ.), მეორადია იმ ინდივიდის წარმოდგენებთან შედარებით, რომელსაც ამ წესრიგის სწამს. თუ არ იქნება მორწმუნე, არ იქნება რწმენაც. ყველა რწმენა (მათ შორის, რელიგიური, პოლიტიკური, ფილოსოფიური რწმენები) იმ დაუშრეტელი „ედემის ბაღებიდან“ იკვებება, რომელსაც ჰქვია ადამიანის, კონკრეტული ცოცხალი არსების გული და მისი შესაძლებლობა უყვარდეს უკომპრომისოდ, ხარობდეს უკომპრომისოდ.
წესით, ადამიანის უნარი, რომ იყოს რაღაც დიდებულის ნაწილი, მას უნდა იცავდეს არასავსე ყოველდღიურობისაგან, ემპირიული მოცემულობისაგან… მაგრამ ხდება პირიქით: ემპირია საკუთარ უსიცოცხლო სხეულს კვებავს ამ მჩქეფარე ნაკადის მეშვეობით. სისტემები, ინსტიტუციები აყალიბებენ საკუთარ „კოსმოსებს“ და თავის „მაკროკოსმოსურ“ სხეულებს ასაღებენ ინდივიდებზე – მათ სთავაზობენ „მიკროკოსმოსობას“, რაღაც უმშვენიერესთან ზიარებას.
სისტემა მით უფრო სანდო იქნება, რაც უფრო გამჭვირვალედ აჩვენებს ამ პროცესს, რაც უფრო ნათლად მიუთითებს, რომ ის მეორადია ინდივიდის შინაგან წესრიგთან მიმართებით. თუმცა ასე არ ხდება. ინსტიტუციები თუ სისტემები საკუთარი თავისთვის გამჭვირვალეობის მინიჭების ნაცვლად ახალი ნიღბების მორგებაზე ზრუნავენ. სხვადასხვა მათგანი განსხვავებულ ხერხს იყენებს საკუთარი მტაცებლურობის გადასაფარად.
პაზოლინის „თეორემის“ კრიტიკის უშუალო ობიექტი კაპიტალისტური სისტემაა. კაპიტალიზმის – ამ სისტემური დემონის განმასხვავებელი ნიშანი ის არის, რომ ის საკუთარ დემონურობას ძირითადად ნიღბავს მოჩვენებითი თავისუფლებით, ყალბი ინდივიდუალიზმით და არჩევანის არსებობის ილუზორულობით. ნამდვილი თავისუფლება, ინდივიდუალიზმი და არჩევანის უნარი თითოეული ადამიანის შინაგანი მახასიათებელია და ნებისმიერ გარეგან წესრიგში, ნებისმიერ გარეგან სისტემაში უკვე დამახინჯებული, დეფორმირებული სახით ვლინდება. პარადოქსულია სისტემის ბრძანება: „შენ უნდა იყო თავისუფალი!“ თავისუფლება ვერ მოვა გარედან, ბრძანებით. ის უპირველესად არის არა გაერთიანების იარაღი, არამედ განმხოლოების მშობელი.
თავად სისტემის თავში მყოფნიც, თვალ-მარგალიტში ჩასმული და კვარცხლბეკზე ატყორცნილი მეფეებიც მოწყვეტილი არიან ნამდვილ თავისუფლებას, საკუთარ ნამდვილ ნებას. ამ საკითხს უტრიალებს „თეორემა“. პირვანდელი ნამუშევრებისაგან („აკატონე“, „დედა რომა“) განსხვავებით, აქ პაზოლინი კაპიტალიზმს აკრიტიკებს არა ქვევიდან, სისტემის მიერ გასრესილი ადამიანების ჩვენებით, არამედ მისი სათავიდან – „მეფეების“ უბადრუკობის წარმოჩენით.
„თეორემის“ კაპიტალისტური პანთეონი შედგება ოთხი ღვთაებისა და ერთი ნახევრადღვთაებისაგან: დიდი საწარმოს მფლობელი მამისაგან, მისი მეუღლის, ქალიშვილის, ვაჟისა და ოჯახის მსახურისგან. „ოლიმპოს მთაზე“ ყველაფერს თავდაყირა აყენებს ამ სერიოზულობისა და სრულყოფილი სისადავის ფონზე სრულიად შეუფერებელი გროტესკული სახე: ხტუნვა-ხტუნვითა და მალაყებით მოსული მასხარა მახარობელი და მისი შეტყობინება: „სტუმარი მოდის!“
სტუმარი, კაპიტალისტური იერარქიის სათავეში მყოფი ყალბი „ღვთაებების“ საწინააღმდეგოდ, გამოხატავს ინდივიდის წმინდა უნარს, უკომპრომისოდ ატარებდეს საკუთარ თავში მთლიანობას, სრულყოფილებას, ანუ გამოხატავს იმ ღვთაებრივ წიაღს, რომელიც არის ნებისმიერი სისტემის, ნებისმიერი იერარქიის (მათ შორის კაპიტალისტური იერარქიისა და მისი „ღვთაებების“) მშობელი.
ჩვენი პანთეონის ღვთაებები ნელ-ნელა ფერმკრთალდებიან სტუმრის წინაშე. კაპიტალისტური ამბროსიის, ფულის მეშვეობით მოპოვებული უზრუნველი სიმშვიდე და ყოვლისშემძლეობის, სრულყოფილების განცდა უცებ იცვლება ეჭვებით, შფოთვით და უსაზღვრო ვნებით სტუმრისადმი. ხუთივე პერსონაჟი ნელ-ნელა აცნობიერებს, რომ ის, რაც აქამდე ჰქონდათ და რისი ფლობის საფუძველზეც თავს გამორჩეულებად მიიჩნევდნენ, არ ყოფილა ყოვლისმომცველი. თურმე მათი პატარა, ემპირიული სამყაროს მიღმა, არსებობს გაცილებით დიდი, უსაზღვრო სამყარო. როგორც მხედველობის პრობლემის მქონე ბავშვი სათვალის პირველად მორგებისას გამოხატავს ურთიერთგამომრიცხავ, საოცარ ემოციებს, ასევე ემართებათ ჩვენს დამხობილ ღმერთებსაც. ისინი სულ სხვა სიცხადით ხედავენ მშვენიერებასა და სიყვარულს და ეს ამოტრიალებული სამყარო, ერთი მხრივ, შიშისმომგვრელია, მაგრამ, მეორე მხრივ, სასტიკად მიმზიდველი, ჩამთრევი…
ამ მიზიდულობას ვერც ერთი მათგანი ვერ უძლებს. სირცხვილის, შიშის, ეჭვების მიუხედავად, ისინი ერთმანეთის მიყოლებით ამჟღავნებენ ვნებას სტუმრისადმი და მასთან სექსუალურ კავშირს ამყარებენ. ზოგჯერ როცა ადამიანი დიდი ხანი დადის, მხოლოდ ჩამოჯდომის შემდეგ ხვდება, როგორი დაღლილი ყოფილა. ის გრძნობს შვებას იმ ტკივილის გაქრობის შემდეგ, რომლის არსებობასაც მანამდე ვერც ამჩნევდა. ჩვენი პერსონაჟებიც ხვდებიან, რომ თურმე რაღაც ტვირთად ეკიდა მათ ცხოვრებას, მაგრამ აქამდე ვერ ხვდებოდნენ. ეს რაღაც არის მესაკუთრეობა, რაღაცის ფლობა. მაგრამ აქ ფლობა არ გულისხმობს მხოლოდ ფულის, სიმდიდრის და მის ხარჯზე მოპოვებული ძალაუფლების ფლობას. გარკვეული თვალსაზრისით, ფლობის ყველა ეს ფორმა მეორადი და ზედაპირული გამოვლინებებია ცნობიერების იმ ღრმა შრეებისა, რომლებიც აყალიბებენ ინდივიდის ხედვას სამყაროსა და ამ სამყაროში მისსავე ადგილზე. რა თვისებების, რა უნარების, როგორი შეგრძნებების მფლობელი ხარ? ამ კითხვებზე შეიძლება დავიდეს მფლობელობის ნებისმიერი გამოვლინება. შესაბამისად, სტუმარსაც არ დასჭირვებია ჩვენი ღვთაებების ფიზიკური ავლა-დიდების კონფისკაცია. ამ მხრივ, ისინი იმავე ქონების მფლობელნი რჩებიან, რომელსაც მანამდე ფლობდნენ. მაგრამ სტუმრის ღრმა, ლურჯი თვალები მათ აჩვენებს, რომ ის შეხედულებები, რომლებიც ყოვლისმომცველი ეგონათ, ის შეგრძნებები, რომლებიც ყველაზე სასურველად მიაჩნდათ, ზღვაში წვეთია… აქ ხდება მათი ამობრწყინება წარსულისა და ფლობის ტვირთისაგან თავისუფალ „ედემის ბაღში“, წმინდა შესაძლებლობაში, რომელიც ინდივიდს აჩვენებს, რომ მას მობეზრებული კოსტიუმივით შეუძლია გაიხადოს და გვერდზე გადადოს ყველაფერი, რასაც ფლობს (დაწყებული იდენტობით და დამთავრებული ფულით) და სრულიად შიშველმა შეცუროს განუსაზღვრელობის უსასრულო ოკეანეში.
შემდეგ სტუმარი ისევე მოულოდნელად მიდის, როგორც მოვიდა და ხუთივე პერსონაჟის ცხოვრება კიდევ ერთხელ დგება თავდაყირა. მოულოდნელად ამომშრალ ოკეანეში ჩარჩენილი უიმედო თევზებივით იწყებენ ფართხალს იმ სამყაროში, რომელშიც აქამდე არწივებივით დაფრინავდნენ. მათ ჯერ დაკარგეს ფლობის ტვირთი და ახლა იძულებული არიან, დაუბრუნდნენ სამყაროს, სადაც აუცილებლად რაღაცის მფლობელი უნდა იყო. ადამიანები არ არიან მხოლოდ თავიანთი ფულის, უძრავი თუ მოძრავი ქონების, ძალაუფლების, იდენტობის, აზრების თუ ემოციის მფლობელები. ისინი იძულებული არიან ფლობდნენ მათი თვალების მიერ დანახულ ყველა სურათს, მათი ყურების მიერ გაგონილ ყველა ხმას, იყვნენ ყველა იმ შეხების პატრონები, რომლებიც მათ სხეულს განუცდია. და, ერთი შეხედვით, ის, რაც სასარგებლო უნარებია: ხედვა, სმენა, შეხება, შეიძლება იქცეს სიგიჟისა და სიკვდილის იარაღად, თუ ადამიანში არ ძევს მათი მომწესრიგებელი ძალა. ჩვენს ღვთაებებს აღარ სწამთ მათი გამაღვთაებელი გარე წესრიგის, მათ დაკარგეს შინაგანი წესრიგის სიმბოლოც – სტუმარი. სხვა გზა არ აქვთ: უნდა დაიხოცონ, როგორც წყლის ზედაპირზე დაგდებული თევზები.
სტუმრის წასვლის შემდეგ ძალაუფლების მქონე მამა ქუჩაში შიშველი დადის, აქამდე მიმზიდველი და მიუწვდომელი დედაც ქუჩაში დაეხეტება და ახალ-ახალ საყვარლებში ეძებს იმას, რაც დაინახა სტუმარში, უბრალო, მხიარული ცხოვრებით კმაყოფილი ვაჟი ახლა სასოწარკვეთილი ცდილობს ხელოვნებაში გამოხატოს თავი, საკუთარ ოლიმპიურ სამყაროში ჩაკეტილი, ამაყი ქალიშვილი კი უკონტაქტო ხდება, სამუდამოდ შეშდება.
ემილიას, მსახურს, ამ ნახევრადღვთაებას, სტუმრის მოსვლამდე, ოთხი ღმერთისაგან განსხვავებით, სხვა არაფერი გააჩნდა, „ოლიმპოს მთაზე“, დიდებულ სასახლეში ცხოვრებისა და ყალბი ღვთაებების წესრიგის პატარა ნაწილად ყოფნის უფლების გარდა. სტუმრის მოსვლისას ცრუ ღვთაებები ნელ-ნელა იწყებენ გაფერმკრთალებას ნამდვილის წინაშე. ემილია ხვდება, რომ მისი სათაყვანებელი წესრიგი მხოლოდ ილუზია ყოფილა. სტუმრის წასვლის შემდეგ ისიც ტოვებს სახლს, თავის სოფელში ბრუნდება, სადაც სასწაულების მოხდენას დაიწყებს: ხან ბავშვს კურნავს, ხან ცად ადის, თითქოს სურს წინა ცხოვრების დანაკლისი აინაზღაუროს: ნამდვილი ღვთაების ნიშნები გამოავლინოს. ერთი მხრივ, თითქოს პაზოლინიმ უბრალო ადამიანს გადასცა მჩაგვრელი კლასის მთელი განძი და ამით სამართლიანობა აღადგინა, მაგრამ, მეორე მხრივ, ძნელია აქ ვერ შეამჩნიო ირონია, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ჩვენი ახლადგამომცხვარი ღვთაება ცად ამაღლდება. ღვთაება ყველა შემთხვევაში ღვთაებაა, ანუ სისტემის მონაა. ემილია მხოლოდ იმიტომ იკრებს საკუთარ თავში ყველა ღვთაებრივ უნარს, მფლობელობის ყველა ტიპს, რომ შემდეგ მათთან ერთად დაიმარხოს. ის ერთ მოხუც მორწმუნე ქალს (რომელსაც პაზოლინის დედა ასახიერებს) წაიყვანს ბარით ხელში, მივა შენობისათვის ახალგათხრილ საძირკველთან, დაწვება და ქალს სთხოვს, მიწა მიაყაროს. მოხუცებულს ის ეცოდება. უკვე საფლავში მწოლიარე, თითქმის ბოლომდე დამარხული, მტირალი ყოფილი მსახური კი მას ამხნევებს: „ნუ გეშინია. აქ არა სიკვდილისათვის, არამედ სატირლად მოვედი. ეს მწუხარების ცრემლები არაა. არა, ისინი იქნება სათავე, თუმცა არა ტანჯვის სათავე. წადი ახლა, წადი!“ მშენებლობა დაწყებულია და ის, რაც აშენდება ღვთაებებს კვლავ სათავეში კი არ მოაქცევს, არამედ საძირკველშივე ჩაიმარხავს. ღვთაებები – ისინი, ვინც სიხარულს გვგვრიან, სიყვარულის უნარს გვჩუქნიან, გულისცემას გვიჩქარებენ, თავს ბედნიერად გვაგრძნობინებენ, ღრმად არიან ჩამარხული თვალისაგან გადამალულ ადგილას – თითოეული ინდივიდის გულში ცალ-ცალკე. ეს საფლავები გულიდან გულში ვერ გადადის, სხვადასხვა ადამიანის ღვთაებები ვერ კარნახობენ ერთმანეთს ობიექტური ჭეშმარიტების შესახებ. ღვთაებრივთან ზიარების გამო სხვების გაბრწყინებული თვალები, მხურვალე სიტყვები, ვნებიანი სურვილები, მშვენიერი აზრები მხოლოდ მინიშნებებად თუ გამოდგება. ის, რაც ჰარმონიის, წესრიგის გულისგულია, ინდივიდუალურად, დამოუკიდებლად უნდა იპოვოს ადამიანმა და ეს ძიება მით უფრო შედეგიანია, რაც უფრო ნაკლებად აწმენდს თავის ბინძურ ხელებს პოლიტიკური (თუ სხვა ნებისმიერი) სისტემა ისეთ წმინდად არადისკურსულ, არაზოგად, განმათითოებელ სიტყვებს, როგორებიცაა თავისუფლება, ინდივიდუალიზმი და არჩევანი.
ამბოხება
(„ღმერთების დაღუპვა“: ფაშიზმში შობილი დემონები)
ის, რაც ინდივიდის მიერ წესრიგის, ჰარმონიულობის აღქმის უნარს ჩქმალავს და გარე წესრიგებს მისი მართვის საშუალებას აძლევს, არის თავად სინამდვილე. სინამდვილე მკაცრად მიგვითითებს, რომ რამდენიც არ უნდა ვიფიქროთ ჩვენს „ედემის ბაღებზე“, ჩვენს უშორეს შესაძლებლობებზე, ისინი მაინც ჩვენს გულუბრყვილო წარმოდგენებად დარჩება, რომ საბოლოოდ ქაოტურ და ქარაფშუტულ ფანტაზიებს სწორედ მისი მსახვრალი ხელი უჩენს ადგილს, ბოლოს ყველა წარმოდგენა მას უნდა დაემორჩილოს.
ეგებ, ამ გაშეშებული სინამდვილის არ უნდა ვიწამოთ? ეგებ, საერთოდ სამყარო მოქმედებს არა შინაგანი ლოგიკით, უწყვეტი მიზეზშედეგობრიობით, რომელიც ადამიანის თავისუფლებას ახრჩობს, მის ნებას არაფრად აგდებს, არამედ აზრისათვის მოუხელთებელი, ვერგათვლადი ძალით? ეგებ ყველა თავისი ძალიდან, თავისი შეგრძნებებიდან, თავისი ხორციდან ამოდის – ილუზიაა ეს ყოვლისმომცველი რაციონალურობა, ობიექტური სინამდვილე? ეგებ სურვილები უფრო პირველ ადგილზე უნდა დადგეს და ყველაფერი დანარჩენი მეორეზე?
თუმცა ასე არ არის გამოსავალი… ეს ამბოხება, ნებისა და ძალის აღზევების სახელით, უკვე განხორციელდა მე-20 საუკუნის პირველ ნახევარში და შეიწირა უამრავი ადამიანის სიცოცხლე. ძალა, გრძნობებიც და სურვილებიც გარე წესრიგთა იარაღები, იდეალებია რომლებიც კიდევ ერთ დემონს, კიდევ ერთ მახინჯ სისტემას – ფაშიზმს – კვებავს. ეს არის წესრიგი, რომელიც წესრიგისათვის მოუხელთებელ იდეალებზე დგას და ინდივიდისაგან მოითხოვს მათ ბრმა რწმენას. ინდივიდიც სიამოვნებით თანხმდება ამ გიჟურ შემოთავაზებას, რადგან აქ სისტემა მას კარნახობს, რომ შეუძლია გონივრული ქცევა ჩაანაცვლოს საკუთარი უპირობო სურვილების მიდევნებით; თუმცაღა სისტემა არ ამხელს, რომ ამ უპირობო სურვილების ასრულება მხოლოდ იქამდეა წახალისებული, სანამ ინდივიდს სურს ის, რაც აწყობს სისტემას. ერთი მხრივ, რთულია ინდივიდმა საკუთარი სურვილისაგან მოახდინოს დისტანცირება, სურვილი ისევე ეკვრება მის ცნობიერებას, როგორც კანი ხორცს, ხოლო, მეორე მხრივ, სურვილი არასოდესაა წმინდად ინდივიდუალური – სურვილის ობიექტი მეტნაკლებად მუდამ მოწოდებული და განსაზღვრულია გარემოს მიერ. ამას კი კარგად იყენებს სისტემა, რომელიც ჯერ კარნახობს ინდივიდს, რა უნდა სურდეს მას და საკუთარივე ნების მეშვეობით თავის ჭკუაზე დაატარებს.
ყველა, ვინც საკუთარ ფსონს დადებს უღრმესი, თუნდაც უსაზარლესი ნების განხორციელებაზე, ბოლოს პირველად მოკლული პაიკივით ეცემა საჭადრაკო დაფაზე. ასეთი პაიკი და სისტემის რჩეულია ვისკონტის „ღმერთების დაღუპვის“ მარტინი, რომელიც ჯერ აუპატიურებს ბავშვს და შემდეგ უმოქმედოდ უყურებს, როგორ იკლავს თავს ეს ბავშვი, ხოლო შემდეგ გააუპატიურებს საკუთარ დედას და კლავს მას.
ვითომ საზარელი დოსიეა, არა? განსაკუთრებულად საძაგელ დემონთან გვაქვს საქმე… მაგრამ, ასე სულაც არაა. მარტინი მხდალი ადამიანია. მას არ შეუძლია დანაშაული ჩაიდინოს გარე ძალის გარეშე, ის სისტემისაგან იღებს ძალას ამ საზარელი ქცევების მოსამოქმედებლად, სწორედ სისტემა ასხავს ხორცს მის ყველაზე კოშმარულ სიზმრებს.
მარტინის ამაზრზენი, მატლური ბუნების პერსონაჟთან სრულ კონტრასტში მოდის იმ მსახიობის გარეგნობა, რომელიც ასრულებს როლს – ჰელმუტ ბერგერი: ვისკონტის მუზა და არჩევანი როგორც სცენაზე, ასევე პირად ცხოვრებაში. ბერგერის სილამაზისაგან დისტანცირებისათვის გამოყენებულია ხმა. მარტინის ხმა არ არის მსახიობის ბუნებრივი ინტონაცია; თითქოს მარტინი კი არ ლაპარაკობს, არამედ გველივით სისინებს (მეტყველების არასრულყოფილებას კიდევ უფრო შესამჩნევს ხდის ის ფაქტი, რომ მსახიობი საუბრობს ინგლისურად, არამშობლიურ ენაზე). მაგრამ რატომ ათამაშა ამ როლში ვისკონტიმ ბერგერი? შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ის, გარკვეულწილად მაინც, გულშემატკივრობს ასეთ საზარელ პერსონაჟს? შეიძლება აქ ბერგერის ხმისა და გარეგნობის კონტრასტი აჩვენებს იმ მარტინს, რომლის დამცირებაც უნდა და რომელსაც გულშემატკივრობს რეჟისორი. ერთი მხრივ, ნამდვილი მარტინი: თავისი მოქმედებებით და სურვილებით გამოხატულია მის ხმაში, ხოლო მარტინი თავის უშორეს შესაძლებლობებში, გამოიხატება მის გარეგნობაში.
ბოლო კადრებში გაუპატიურებული და სასოწარკვეთილი დედა ხსნის დამტვერილ ყუთებს და იქიდან ამოაქვს მარტინის ეს უშორესი შესაძლებლობები: მისი პატარა ბერეტი, ხელისგულისოდენა ფეხსაცმელები, ბავშვის ნახატები, რომლებზეც გამოსახულია მომღიმარი დედა-შვილი და ცისფერი ლენტით ლამაზად შეკრული კულული. ქალი საკუთარ თმას ადარებს და ხვდება, რომ ეს კულული მას ეკუთვნის. და ის პირველად იგებს იმას, რაც სხვა პერსონაჟებმა აქამდე არაერთხელ შეახსენეს: მარტინი მისი შვილია. ის იყო მარტინის „ედემის ბაღი“, რომელიც მანვე გაანიავა, როცა შვილის ქონება და სიყვარული საყვარელს მიაკუთვნა. მაგრამ, „ღმერთების დაღუპვაში“ არც დედაა უპირველესი დამნაშავე. ეს ადამიანები იქამდე დაიხოცნენ, ვიდრე დაიბადებოდნენ. ისინი განძარცვულნი არიან საკუთარი თავისაგან, რადგან, ერთი მხრივ, მათ არ სწამთ ობიექტური ღირებულებების არსებობის, ხოლო, მეორე მხრივ, მათი ინტიმური განცდები და სურვილებიც კი სათამაშოა სისტემის ხელში, რომელიც საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე ასრულებს მათ საზარელ სიზმრებს ანდაც კლავს მათ მათივე ოცნებებთან ერთად.
ვისკონტის პირველი კადრები აჩვენებს უხუცესი ესენბეკის დაბადების დღის აღსანიშნავ წვეულებას. ყველა შესაძლო მემკვიდრე ცდილობს თავისებურად მოაწონოს თავი უფროს ესენბეკს. უმცროსი თაობა წარმოდგენას მართავს სცენაზე. პატარა, ქერა გოგონები ლამაზი ცისფერი ბაფთებით ლექსს კითხულობენ ბაბუასთვის, თექვსმეტიოდე წლის ბიჭი ვიოლინოზე უკრავს. უფროსი ესენბეკი კმაყოფილია – გოგონების ცისფერ ბაფთებში, ბიჭის მიერ აღებულ თითოეულ ნოტში იგრძნობა ის დახვეწილობა, რომელიც საგვარეულოში ჩამოიქნა ათწლეულების განმავლობაში შენარჩუნებული ძალაუფლების ფონზე. და ამ იდილიას არღვევს მარტინი, რომელიც ბაბუის წინაშე, სცენაზე ქალის ფორმაში გამოწყობილი გამოდის და „ლურჯი ანგელოზიდან“ მარლენ დიტრიხის პერსონაჟის, კაბარეს მოცეკვავის სიმღერას მღერის, რომ მობეზრდა პატარა ბიჭები და ნამდვილ კაცს ეძებს. უფროსი ესენბეკი უკმაყოფილოდ, ზიზღით იქნევს თავს, მსახურები ქირქილებენ და იცინის მარტინის დედაც, რომელიც ოჯახის სხვა წევრებისგან განსხვავებით, მაყურებელთათვის განკუთვნილ სავარძელში კი არ ზის, არამედ ფარდის უკან დგას და ქურდივით უყურებს მისი გარდაცვლილი ქმრის ოჯახის წვეულებას. მამამთილმა მას მეორედ გათხოვება აუკრძალა, მაგრამ სოფი მაინც საყვარლობს ესენბეკების ფაბრიკის აღმასრულებელ დირექტორს, ფრიდრიხ ბრუკმანს. ამ წვეულებაზე ბრუკმანიც მოდის ესენბეკების საგვარეულოს შორეულ ნათესავთან, მაღალი თანამდებობის მქონე ნაცისტთან, აშენბახთან ერთად. სწორედ აშენბახი ეუბნება ფრიდრიხს იმ ჯადოსნურ სიტყვებს, რომელიც ერთგვარი პრელუდიის როლს ასრულებს მთელი სიუჟეტისათვის: „უნდა გააცნობიერო, რომ დღეს გერმანიაში ყველაფერი შეიძლება მოხდეს, ისიც კი, რაც შეუძლებელია. და ეს მხოლოდ დასაწყისია. ინდივიდუალური მორალი მკვდარია. ჩვენ ელიტური საზოგადოება ვართ, რომელშიც ყველაფერი დასაშვებია. ეს ჰიტლერის სიტყვებია“. ამასობაში წვეულებას შლის მოულოდნელი ახალი ამბავი: ბერლინში რაიხსტაგი იწვის და მას ცეცხლი წაუკიდეს კომუნისტებმა. ეს მოვლენა ყველა ოჯახის წევრის ძალაუფლებასა და სიცოცხლეზეც კი გარკვეულ გავლენას ახდენს, მათი პარტიული მიკუთვნებულობის მიხედვით. მაგრამ მარლენ დიტრიხად გადაცმულ მარტინს ეს არ ადარდებს, ცდილობს გააგრძელოს ნომერი, რადგან ის მთლიანად მოწყვეტილია საზოგადოებრივ მოვლენათა ჯაჭვს და ვერ ხვდება ამ მოვლენის კავშირს მის პირად ცხოვრებასთანაც. მან იმდენი იწვალა, რომ ბუნებრივად მიებაძა მარლენისათვის, რომ მოერგო შესაბამისი გრიმი და ეშოვნა შესაბამისი სამოსი, რომ ეს სიმღერა დაემახსოვრებინა (შემდეგ არაერთხელ წაიღიღინებს გონებაში გამჯდარ ამ მელოდიას)! და ახლა ეს „სულელური“ ახალი ამბავი, რომელიც შლის მის ნომერს! ყველა ტოვებს დარბაზს. გაბრაზებული მარტინი ძირს ანარცხებს თავის პარიკს და იგინება! ამ სცენაში არავინაა ემოციურ იერარქიულ წყობაში მარტინზე დაბლა, მასზე უფრო საცოდავ მდგომარეობაში, ცისფერბაფთიანი პატარა გოგონაც კი ამრეზით და ზიზღნარევი სახით უყურებს მის ნომერს. მაგრამ ეს არის სამყარო, სადაც „ყველაფერი შეიძლება მოხდეს, ისიც კი, რაც შეუძლებელია.“ ღამე მარტინის დედა და მისი საყვარელი ნაცისტი ეშენბახის წაქეზებით კლავენ უხუცეს ესენბეკს და საგვარეულოს ოფიციალური მმართველი ხდება პირველი პირდაპირი მემკვიდრე – მარტინი.
სოფი ამბობს, რომ თავად მოაგვარებს საქმეს მის „უპრინციპო, ღირებულებების არმქონე“ შვილთან. და მართლაც ასე ხდება: დედის ჩაგონებით მარტინი მეორე დღესვე გადასცემს ძალაუფლებას მომავალ მამინაცვალს. საგვარეულოს შეკრებაზე, სოფის დაწყებულ ფრაზაზე: „მარტინმა იფიქრა, რომ აჯობებს…“, ერთ-ერთი ოჯახის წევრი, რომელიც უკვე ხვდება, რა ხდება, გაღიზიანებული ირონიულად წამოიძახებს: „მგონი პირველად მოხდა ასეთი ფაქტი, რომ მარტინმა ‘იფიქრა’!“ მარტინი, ოჯახის სხვა წევრებისაგან განსხვავებით, არ ფიქრობს. მას არც კუთვნილი ძალაუფლება უნდა, რადგან ჯერჯერობით ის კვლავ მოხიბლულია დედის ძალაუფლების ქვეშ ყოფნით. მართალია ძალაუფლებაზე უარს ამბობს, მაგრამ სამაგიეროდ, მისი შეგრძნებით თავბრუდახვეული, სამყაროს ნორმალური მდინარებიდან ამოგდებული, აუპატიურებს პატარა გოგონას და შემდეგ უმოქმედოდ უყურებს, როგორ იკლავს ის თავს. ამ ეპიზოდში ვისკონტი აშკარად იყენებს დოსტოევსკის „ეშმაკნის“ იმ ნაწილს, რომელიც მწერალს ცენზურამ ამოაღებინა. მისი მთავარი პერსონაჟიც, ნიკოლაი სტავროგინიც იგივენაირად იქცევა. მაგრამ სტავროგინის ფიგურა რადიკალურად განსხვავდება მარტინ ესენბეკის პერსონაჟისაგან. სტავროგინს შეუძლია გააკეთოს ყველაფერი, რის გაკეთებასაც დაისახავს მიზნად, მაგრამ არა რაღაც ზეძალის ან ბედის თუ გარემოებების წყალობით, არამედ იმიტომ რომ ის სრულიად თავისუფალია ყოველგვარი შიშის, მორალური თუ სხვა სახის შინაგანი ბარიერებისაგან. გარე სამყარო მისთვის არის წმინდა წყლის მოცემულობა, რომელსაც მის განცდებზე არანაირი გავლენა არ აქვს. , სტავროგინი არის ადამიანი-ღმერთი, ყოვლისშემძლე არსება. მართალია, ერთი მხრივ, მას შეუძლია ყველაფრის გაკეთება, მაგრამ, მაორე მხრივ, არაფერი იზიდავს, არაფრის კეთების ვნება და სურვილი არ აქვს. მის ამ უსასრულო სიცარიელეს და ძალას ბუზებივით ეხვევიან სხვა პერსონაჟები თავიანთი მწირი თუ დიადი ინტერესებით, მაგრამ სტავროგინი მაინც მარტო რჩება გამოკეტილი საკუთარ ყოვლისშემძლეობაში. ის საშინელებას იმიტომ არ ჩადის, რომ ამის გაკეთება უნდა. მას უნდა რამე უნდოდეს, რამე იგრძნოს და ამიტომ მიმართავს უსაშინლეს ხერხებს. მაგრამ მისი გული ბოლომდე ცარიელი რჩება, და სულ ბოლოს თავს იკლავს. სტავროგინისათვის ყოვლისშემძლეობა არის ჯვარი და ამ აბსურდულ სიტუაციაში თითქოს ნათელი ხდება, რომ ღვთაება იმიტომ კი არ არის ღვთაება, რადგანაც ყველაფერი შეუძლია (მაშინ სტავროგინიც ნამდვილი ღმერთი იქნებოდა), არამედ ყოვლისშემძლეობა პირობითად, შემთხვევით ინახავს რაღაც ღვთაებრივს. ის შეიძლება იყოს ყველგან – ყველაზე „უმნიშვნელო“ დეტალებშიც კი: ვაშლის ხელში დაჭერასა თუ თასმის შეკვრაში. ეს რაღაც ღვთაებრივი არის მარტინის ბავშვობის ნახატებშიც. მაგრამ მარტინმა ეს არ იცის. ის ღვთაებრივს ეძებს საზარელი სურვილების ასრულებაში.
ბავშვის სიკვდილის შემდეგ მარტინს აშანტაჟებენ ესენბეკების ტახტის მოსურნე პრეტენდენტები, მაგრამ ამ „მცირე ინციდენტს“ მალე მოაგვარებს ნაცისტი ეშენბახი, რომლის სისტემასაც ბოლომდე ვერ მოერგნენ სოფი და მისი საყვარელი. ეშენბახი პატარა ებრაელი გოგონას თვითმკვლელობას ლამის დამსახურებად მოუნათლავს ოფლში გაწურულ, მშიშარა მარტინს. ამ მომენტიდან მარტინს აქვს ხელდასხმა დიდი მამიკოსაგან – სისტემისგან (როგორც იქნა, იპოვა მან ის ნამდვილი „კაცი“, რომელსაც უმღეროდა მარლენ დიტრიხად გადაცმული). როცა ეშენბახი მას უთანხმდება ახალი წესრიგის ჩამოყალიბების შესახებ, ეტყვის, რომ სისტემის ფავორიტი წინა კანდიდატები (სოფი და ბრუკმანი) ჩაფლავდნენ იმდენად, რამდენადაც ინდომეს დამოუკიდებლად აზროვნება. სისტემას საპასუხისმგებლო პოზიციებზე სჭირდება არა მოაზროვნე, არამედ აზრის გამტარი. ეს არ არის პრობლემა მარტინისათვის! მარტინი იქნება აზრის გამტარი… ოღონდ შური აძიებინეთ იმისათვის, რათა ასეთი უმნიშვნელო იყო ამდენი ხანი!
თავიდან ეშენბახი შიშობს, რომ სისტემის ახალი რჩეული დედის ზეგავლენისაგან თავის დახსნას ვერ შეძლებს, თუმცა მას სწორედ დედის წინააღმდეგ წასასვლელად სურს ძალაუფლება. მისთვის სოფი არის ყველა ვერგანხორციელებული ოცნების, ყველა იმედგაცრუებისა და გადატანილი შეურაცხყოფების სიმბოლო. ახლა უკვე აქვს ძალა და სურს დაიბრუნოს ყველაფერი, რაც წაართვეს; ის ბოლომდე ანადგურებს დედას: ჯერ მასზე ძალადობს, შემდეგ საყვარელთან ქორწილს უწყობს უკვე ჭკუაზე შერყეულს და ამ ქორწილში საწამლავით აკვლევინებს თავს ახალდაქორწინებულებს. სანამ შეამოწმებს, დალიეს თუ არა საწამლავი, თავისივე სასახლეში ჭიაღუასავით დაფუსფუსებს, ძაღლივით ცქმუტავს, რომელსაც უნდა გაიგოს, რამდენად სწორად შეასრულა პატრონის დავალება. ძალაუფლებისა და ფულის ხელში ჩაგდების და სისტემის ფავორიტად გახდომის მიუხედავად, მან ვერაფერი ვერ დაიბრუნა – ის კიდევ უფრო მეტადაა განძარცვული საკუთარი თავისა და თავისი უშორესი შესაძლებლობებისაგან, იმ პატარა მარტინისაგან, რომელიც დედასა და საკუთარ თავს ხატავდა ხოლმე.
როგორც რაციონალურ საწყისებზე მდგარი სისტემა ძარცვავს ადამიანს ვითომ გაფეტიშებული ღირებულებებისგან – თავისუფლების, ინდივიდუალიზმისა და არჩევანისაგან, ასევე არარაციონალურ საწყისებზე ორიენტირებული სისტემა ქურდავს მის წარმომადგენლებს ნამდვილი ძალის, უშორესი შესაძლებლობებისაგან მისთვის ძალაუფლების მინიჭებით, მისი სურვილების ასრულებით. როცა ზეცით დაღლილმა ადამიანებმა მიწაში იწყეს გამოსავლის ძიება და გონების ნაცვლად კვარცხლბეკზე აიყვანეს ძალა და სურვილი, ამით შექმნეს ახალი, კიდევ ერთი სასტიკი დემონი. ფორმულა „ღმერთი მკვდარია და ყველაფერი ნებადართულია“ ინდივიდს ზეკაცად კი არ აქცევს, არამედ სისტემის ინტერესების მონად, იმ ვირად, რომელსაც მის ზურგზე მჯდარი სისტემის მიერ ჯოხზე მობმული ნუგბარი – სურვილი მუდამ თვალწინ აქვს და მისი მიწვდომით აღძრული, სისტემისთვის ხელსაყრელ გზებზე გამხეცებული დარბის. ეს ამბოხება დაცემით სრულდება.
დაცემა
(„ჩურჩული და კივილი“: პირად სივრცეში შობილი დემონები)
როცა ბავშვი ცუდად იქცევა, მის ცუდ საქციელსა და თავად ბავშვს ერთმანეთისგან მიჯნავენ: შეიძლება დატუქსონ, დასაჯონ, მაგრამ ცდილობენ აგრძნობინონ, რომ ეს მათი საქციელია დასჯილი და არა თავად ისინი. ზოგჯერ ისეთი სისტემები, როგორებიცაა რელიგია, ფილოსოფია, ბავშვის ამ ხატის მსგავს სურათს ქმნის უფროსებისათვის. ზრდასრულებიც ბევრ არასწორ ნაბიჯს დგამენ, მაგრამ დიდ მშობელს (უწოდებ მას ღმერთს, თუ სამყაროს პირველსაწყისს, მის მთლიანობას) შეუძლია ერთმანეთისაგან გამოაცალკევოს ზრდასრულები და მათი ქცევები. მას შეუძლია სრულიად განძარცვოს ადამიანი ყოველგვარი ქონებისგან – დაწყებული ფიზიკური ქონებით და დამთავრებული ხასიათის თავისებურებებით (რადგან რაც მიეცემა და არ მიეცემა ადამიანს, ისევ დიდი მშობლისგანაა მინიჭებული და არა მის მიერ მოპოვებულ-დამსახურებული). არც ერთი ნამდვილი ადამიანია ისეთი მდიდარი, როგორი მდიდარიცაა ყველა ნამდვილ ადამიანში მყოფი შესაძლო ადამიანი, რომელსაც არაფერი გააჩნია – არც ფიზიკური ქონება, არც კანის და თვალის ფერი, არც ჩვევები და ხასიათი, არც სილამაზე და სიმახინჯე, არც გონებამახვილობა და სიშტერე, არც ბედნიერება და უბედურება. დიდ მშობელს ისევე უყვარს ასეთი და ისეთი ზრდასრული, როგორც ყველა ზრდასრული ვალდებულია უყვარდეს ნებისმიერი ზნის ბავშვი. დიდი მშობლის თვალში ყველა შვილი თანასწორია, ყველა მათგანი ერთნაირად საყვარელია…
მაგრამ დიდი მშობლის მითი რელიგიურ-ფილოსოფიურ ილუზიად რჩება. სინამდვილე და ნამდვილი ადამიანები თავიანთი გარე წესრიგებითა და იერარქიებით მძლავრობენ შესაძლო, არაფრის მქონე და ამით მდიდარ, ყველას გამთანაბრებელ ადამიანზე. უთვისებო, მახასიათებლების არმქონე შესაძლო ადამიანი სინამდვილესა და ჩვენს უღრმავეს სურვილებს შორისაა, ამ ორივეს განაპირობებს და თან მაინც თავის უკაცურ სანაპიროზე რჩება დიდთვალება, მარტო დარჩენილი ბავშვივით.
ინგმარ ბერგმანის „ჩურჩული და კივილი“ თითქოს ამ დიდთვალება ბავშვის გახსენების მცდელობაა. ის გვიჩვენებს სამი დისა და მათი მსახურის – ანას შინაგან სამყაროს, მათ კივილებსა და ჩურჩულებს. დები შეიძლება მოვიხსენოთ შავ (კარინი), წითელ (მარია) და თეთრ (აგნესი) დებად. შავ დას ყორანივით შავი ფერის თმა, სამოსი და გული აქვს. მისი ძალაა გულწრფელობისაკენ სწრაფვა, თუმცა ამ უკომპრომისო სწრაფვამ ის სრულ ნიჰილიზმამდე მიიყვანა: ყველაფერში სიცრუესა და ტყუილების ჯაჭვს ჭვრეტს და ამიტომ ეზიზღება საკუთარი თავიც და ყველა გარშემომყოფი. წითელი დის ჟღალი თმა ცეცხლივით ელავს, მისი ღაწვები, ბაგეები და ამოღებული გულით მორთული კაბები ხშირად მაცდური სიწითლითაა სავსე. ის აფროდიტესავით მიმზიდველი და ვნებიანი, მაგრამ ასევე მასსავით მატყუარა და მოღალატეა (ვისკონტის მსგავსად, ასეთი საორჭოფო როლისათვის ბერგმანიც თავისი ცხოვრების პარტნიორს და ასევე მუზას – ლივ ულმანს ირჩევს). თეთრი დის გამომშრალი ტუჩები და სახე გადაფითრებულია, ის თითქმის ყოველთვის თავის თეთრ პერანგებშია გამოწყობილი და თეთრ ლოგინში წევს. თეთრი, ყველაზე უმცროსი და, კვდება. სწორედ ეს მოვლენა კრავს სიუჟეტს. დებისგან განსხვავებით, ასეთი კარიკატურული, მითოსის პერსონაჟების მსგავსი სიცხადით არ არის შექმნილი მსახურის, ანას პერსონაჟი. მას არც საკუთარი ფერი გააჩნია და არც სქემატური ხასიათი თუ განწყობები. დანამდვილებით მხოლოდ იმის თქმა შეიძლება მასზე, რომ ის არის შვილმკვდარი ახალგაზრდა ქალი, რომელიც დიდი ხანია, რაც ამ სახლში ცხოვრობს, უვლის ავადმყოფ თეთრ დას, როცა გათხოვილი შავი და წითელი დები თავიანთ ოჯახებში არიან.
როგორც ოთხი მთავარი პერსონაჟიდან სამი არ განასახიერებს უბრალოდ ადამიანს, არამედ ადამიანის გავლით რაღაც იდეას, ხასიათს, ასევე არ არის მათი სახლი (უფრო სწორად, სასახლე) და მის გარშემო შემორტყმული ულამაზესი ბაღი უბრალოდ სახლი და ბაღი. შიგნით, სახლის კედლები და ინტერიერი დედის საშოსავით წითელია (ეს არის „კივილისა და ჩურჩულის“ განსაკუთრებული სამკაული – კადრების ერთდროულად უსადავესი, მიმზიდველი და შემაშფოთებელი სიწითლე). ეს თითქოს არის დიდი მშობლის, დიდი დედის წიაღი. აგნესის მოახლოებული სიკვდილი კი არის საშუალება, კვლავ გაიხსენოს ამ წიაღის შვილობა მასში მყოფმა, მკვდარი სულებივით მოხეტიალე, სინამდვილეში ჩაკარგულმა ოთხმა ქალმა. ამ ჩაკეტილი, წითელი სივრცისაგან განსხვავებით, სასახლის ბაღები სავსეა მზის სხივებით, მწვანედ გადაპენტილი მინდვრებით, აყვავებული ხეებით, ულამაზესი ყვავილებით. ეს არის ბაღი, რომელშიც, თეთრი, მომაკვდავი დის თქმით, უყვარდა სიარული დედას. დედაც არ არის უბრალოდ ბიოლოგიური დედა. აქ დედა (რომელიც უკვე დიდი ხნის გარდაცვლილია) თავისი ენერგიულობით, სინაზით, მიხვედრილობით ახერხებს, რომ იყოს დიდი მშობლის სიმბოლოც. მისთვის საყვარელი სახლის ბაღები კი თეთრი დისათვის, აგნესისათვის არის ედემის ბაღი – იმ უშორესი შესაძლებლობების ნიშანი, რომელიც ყველგან და ყველაფერშია, ასაზროდებს ყველასა და ყველაფრის ყოფნას.
ოთხი ქალი ორ-ორად წყვილდება, რათა გაიხსენონ ედემის ბაღები, გამოაღწიონ დედის წიაღიდან და დაიბადონ თავიანთი უშორესი შესაძლებლობებისათვის. ერთი მხრივ, წყვილს შეადგენს შავი და წითელი დები (კარინი და მარია) და, მეორე მხრივ, თეთრი და (აგნესი) და ანა. საბოლოოდ, პირველი წყვილი უნაყოფო რჩება, ხოლო მეორე წყვილი თავის კივილებსა და ჩურჩულებს წამიერად გადაცვლის ედემის ბაღებში.
შავი და წითელი დები განასახიერებენ ორ უღრმეს მოთხოვნილებას ადამიანში, რომელიც ხშირად იკითხება ხოლმე ბერგმანის ნამუშევრებში: გულწრფელობისა და ბედნიერების მოთხოვნილებას. ეს ორი ერთმანეთს გამორიცხავს ბერგმანთან: მისი ის პერსონაჟები, რომლებიც ცდილობენ გულწრფელები იყვნენ, იტანჯებიან და მუდმივი სიმართლით გაუხეშებულები, დემონებად იქცევიან და ხოლო პერსონაჟები, რომლებიც ცდილობენ ბედნიერები იყვნენ, ტყუილსა და სიცრუეში არიან გახვეული და სწორედ ამ ნაზ სიცრუეში ხდებიან დემონები.
წითელი და გრძნობს, რომ გულწრფელობისა და სიმართლის სიყვარული არის მრავალთაგან ერთ-ერთი მისწრაფება, სიყვარულის ერთ-ერთი ფორმა და მეტი არაფერი. სიყვარული არ არის მხოლოდ ერთი ფერის: ის ათასფრად გადაფანტული ცისარტყელაა და მხოლოდ გულწრფელობაზე ჩამოკიდებულობა სხვა არაფერია, თუ არა ლამაზი ნაქარგის ერთ-ერთი ძაფის გამორჩევასა და ქსოვილიდან ამოკვეთის მცდელობაში გაფუჭებული მშვენიერება. კარინს თავისი მწირი გულწრფელობიდან მომზირალს, ჰგონია, რომ ბიბლიოთეკის კართოტეკებში ანბანურად ჩაწიკწიკებული ბარათების მსგავსად უნდა ჩაამწკრივო სიმართლე და ტყუილი და ამით ამოწურო სამყარო. სინამდვილეში, ამ დროს სამყაროს კი არ ამოწურავ, არამედ ყველაფერს გამოწურავ, სისხლს, სიცოცხლეს გამოუშრობ, სუნთქვას მოუსპობ, რადგან სინამდვილე უფრო მეტია, ვიდრე მტკიცე ხო ან არა. სიცოცხლე ბავშვის უდარდელი თამაშია: წესები რომ მუდამ ეცვლება და მხიარულება რომ მაინც არ იკლებს, პირიქით, კიდევ უფრო მეტად იზრდება, როცა თავის უდიდეს წესს, უწესობას, უსაზღვრობას ემორჩილება. შავმა დამ მეუღლედ აირჩია მასზე გაცილებით ასაკიანი და გავლენიანი კაცი, რომლის რეპუტაციის გაზრდასაც ახმარს თავის სუნთქვას, სიცოცხლეს. ასეთია მის მიერ არჩეული სინამდვილეც: მასზე ასაკიანი, მოსაფრთხილებელი და მკაცრი. ამიტომაც ვერ უძლებს კარინი და ეზიზღება ყველა და ყველაფერი. მას უყვარს გულწრფელობა, სიმართლე, მაგრამ ეს საყვარელი იშვიათად აკითხავს. ძირითადად იძულებულია დაწვეს მკვდარივით გაშეშებულ მეუღლესთან – სინამდვილესთან. ასეთი ჩანს შავი კარინი წითელი დის თვალში.
მაგრამ არც წითელი მარია გამოიყურება უკეთესად შავი დის თვალში. ყოფნაზე ჩაფიქრების იმ სიღრმიდან, რომელზეც პრეტენზია აქვს კარინს, სიცოცხლის წარმართვა სიამოვნებების მიღების გზით (რასაც აკეთებს მარია), ამაზრზენი ნაივურობაა. მარია მასხრად იგდებს გულწრფელობას, სიმართლეს, მაგრამ სინამდვილეში მისი სათაყვანო სიამოვნება თავის უმაღლეს ხარისხში (ანუ თავად ბედნიერება) რა არის, თუ არა განხორციელებული გულწრფელობა, ის წერტილი, როცა ადამიანს შეუძლია სრულიად მართალი წარდგეს თავისი ყოფნის წინაშე, კვლავ იგრძნოს, რომ დაიბრუნა ის შეურყვნელი, წმინდა ბაღი? მარია არ არის ბედნიერი: ის უბრალოდ ზოგჯერ განიცდის სიამოვნებას. წითელ დას არაფერი ესმის სინამდვილის. ის სინამდვილის ერთ განზომილებაშია ჩაკეტილი: მან მეუღლედ აირჩია მდიდარი და ბუნჩულა კაცი, რომელსაც ვერანაირი გავლენა ვერ ექნება მარიაზე და რომელიც მისცემს საშუალებას, სრულიად გულგრილი დარჩეს სახლისადმი და სითბო ეძებოს გარეთ. მას არ გააჩნია შინაგანი სიმყარე: შეუძლია დღეს იმაზე გაიცინოს, რასაც წინა დღეს უარყოფდა და გმობდა: ის დაცლილი და გულგრილია საკუთარი პიროვნულობისადმი და მისი ქმედებების ჯაჭვი მთლიანად დამოკიდებულია სიამოვნების მიმზიდველობისა და სახიფათოობის საშუალო არითმეტიკულზე.
თუმცა ახლა, როცა სამივე და კიდევ ერთხელ იკრიბება ბავშვობის სახლში, როცა ისინი ეჩეხებიან სიკვდილს და ამით წამიერად ფხიზლდებიან, კარინსა და მარიას უჩნდებათ შესაძლებლობა, თავიანთი ცალმხრივი ხედვები გაერთიანონ და ერთმანეთის დახმარებით დაიბრუნონ „ედემის ბაღი“. მაგრამ მათი მცდელობა თავიდანვე განწირულია. კარინი, დაახლოების მოსურნე მარიას, პირდაპირ ახლის ყველაფერს, რასაც მასზე ფიქრობს. მარია ტირის. კარინი თავს დამნაშავედ გრძნობს, ბოდიშს იხდის და დები ერთმანეთს ეხვევიან, ეფერებიან, ლაპარაკობენ ბაგეებით და თვალებით, ერთმანეთის ბაგეებიდან წარმოთქმულ თითოეულ სიტყვას ისე ყურადღებით უცქერენ, თითქოს ეშინიათ, რამე არ გამორჩეთ. მაგრამ ეს არ არის მათი „ედემის ბაღი“ – ეს ცრუ გაერთიანებაა მძიმე წუთებში. როცა ყველაფერი დასრულდება, როცა თეთრი და კვდება და ცოცხალი დები სახლს ტოვებენ, კარინი გამომშვიდობებისას იმ განდობის დღეს გაიხსენებს მარიასთან. მარია ცივად და დიპლომატიურად მოიშორებს ამ საუბარს თავიდან. გაბრაზებული კარინი შეახსენებს: „შენ მე შემეხე!“ მარია კი პასუხობს, რომ უმნიშვნელო რაღაცეებს არ იმახსოვრებს და არც პასუხს აგებს მათზე.
შავი და წითელი დების ცნობიერება ვერ გადის დედის წიაღის მიღმა, ისინი ამ წითელი ოთახის ტყვეები რჩებიან. ბაღები პირველივე კადრიდან ჩანს, როცა ლამაზ, თეთრ კაბაში გამოწყობილი დედა დასეირნობს მზით განათებულ, მწვანე მინდვრებითა და ყვავილებით გადაპენტილ გარემოში. მის ჰაეროვან, ლენტიან თეთრ ქუდს სიო ეთამაშება. ქალი ხელს უშვებს მას და ახლა თავად იწყებს ქუდთან თამაშს. მაგრამ ეს ბაღები მხოლოდ ოცნებად რჩება დაუბადებელი შავი და წითელი დებისათვის.
… და დაბადება
(„და მაშინ შეწყდა ჩურჩული და კივილი“)
რა აქვს თეთრ დას საერთო დედასთან თეთრი სამოსის გარდა? მათი ეს თითქოს ერთი ფერის სამოსიც ისეთი განსხვავებულია: სიცოცხლით სავსე დედის თეთრი კაბა დახვეწილი მაქმანებითა და გრძელი შლეიფით, თითქოს მხიარულებაშია გახვეული, ხოლო აგნესის საღამურების სითეთრე ავადმყოფობის სუნითაა გაჟღენთილი. მას დედისაგან არაფერი რგებია მემკვიდრეობით. მაგრამ სწორედ ეს არაფერია ყველაზე დიდი საჩუქარი, რომელთანაც ვერ მოვა ვერც წითელი დის საჩუქარი: დედის სახე-ხატება, თუ ვნება და ვერც შავი დის საჩუქარი: შავი, ხავერდოვანი თმა, თუ გულწრფელობისაკენ სწრაფვა.
პატარა აგნესს ეჭვიანი და განუსაზღვრელი სიყვარული ჰქონდა დედისადმი. ხშირად უთვალთვალებდა მას ბაღებში მოსიარულეს. აგნესი მუდამ ეჭვიანობდა, როცა მარიას ბავშვებისთვის გამართული მხიარული წარმოდგენებისას დედა ყურში რაღაცას უჩურჩულებდა ხოლმე. ისინი ერთად იცინოდნენ. მასაც უნდა, დედასთან ერთად გაიცინოს, მაგრამ არ შეუძლია. მან არ იცის, როგორ ამოვიდეს თავისი სამყაროდან, როგორ დაივიწყოს, რომ არ არის დედასავით მხიარული, ენერგიული, გულწრფელი, ლამაზი და ამის შემდეგ მართლაც გაიცინოს გულით (როგორც პატარა მარია იცინის), იყოს ნამდვილად მხიარული. პატარა აგნესი ჯერ არ დაბადებულა თავის „ბაღებში“, რადგან მისი უშორესი შესაძლებლობები, ანუ ნამდვილზე უფრო ნამდვილი სიცოცხლე იმ უნარებმა და შესაძლებლობებმა, იმ ხასიათის თვისებებმა გადაფარა, რომელიც მუდამ ასე სურდა: სწორედ არარსებული გახდა მისი სინამდვილე, მისი სიცოცხლე და ახლა, როცა კვდება, ყველაზე უკეთ გამოხატავს მისი სიცოცხლე იმას, რაც ის მართლაც იყო – არარსებული მხიარულების, არარსებული საზრიანობის, არარსებული სინაზის და ყველა იმ არარსებული თვისების ტყვეობა, რომლებიც აგნესის სხეულით, მისი ტვინის ხუჭუჭებით იკვებებოდნენ და მის სულს, მის ცნობიერებას აშეშებდნენ იმის მოწიწებაში, რაც მისი არ იყო.
ყველაფერი იცვლება ანას მეშვეობით. ზუსტად არ ჩანს, რა ხდებოდა აგნესსა და ანას შორის. მაყურებელმა მხოლოდ ის იცის, რომ როცა ავადმყოფობისაგან, სიკვდილის სიახლოვისაგან უკვე ტუჩებგამომხმარი აგნესი სიცოცხლის განცდას საჭიროებს, ანა ნახევრად იხდის ხოლმე პერანგს და თავის ძლიერ, შიშველ მკლავებში იქცევს ავადმყოფობისაგან დაპატარავებულ სხეულს, სავსე მკერდთან ახლოს მიიყრდნობს მას. ანას პატარა გოგონა, რომელიც ამ მკერდით იკვებებოდა, ახალგარდაცვლილია. მაგრამ ჯერ ცოცხალია აგნესი. ის ანას ბავშვი არ არის, თუმცა მისი ბავშვივით სჭირდება მზრუნველობა. მართალია, არც ანაა აგნესის დედა, მაგრამ არის რაღაც საერთო მის დედასა და ანას შორის, ამიტომაც ჰყავს ის ორივეს შიშველ მკერდთან მიყრდნობილი. სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებში იბადება აგნესი თავის „ედემის ბაღში“, ანას დახმარებით. ის კვლავ იმ ბავშვად იქცევა, რომელიც დედის მზრუნველი სახისა და მკერდის ქვეშ ცნობიერი აზრებისა და ცნობიერი სურვილების გარეშე მყოფი გრძნობს ამას… გრძნობს (როგორც თავად უწოდებს მას) მადლს. დედისაგან მიღებული საჩუქარი: არაფერი, აბრწყინებს მის ბაღებს. წამიერად ის, ერთი მხრივ, კარინისაგან განსხვავებით, თავისუფლდება აზრისა და სინამდვილისაგან, ხოლო, მეორე მხრივ, მარიასაგან განსხვავებით, თავისუფლდება სურვილების ობიექტებისაგან და ამ ხუნდებისაგან გამოხსნილი, დგება სინამდვილეზე და საკუთარ სურვილებზე მაღლა, დგება წმინდა ყოფნაში, არსებობაში.
აგნესის ამ ნათელ წამზე მისი სიკვდილის შემდეგ ვიგებთ, მისი დღიურიდან, რომელსაც ანა კითხულობს. სექტემბერია. აგნესი ინახულეს დებმა. შედარებით კარგად გრძნობს თავს. გარეთ გასვლაც კი შეუძლია: ეს მისთვის ისეთი მოვლენაა – რამდენი ხანია, გარეთ არ ყოფილა. უცებ ოთხი ქალი უმნიშვნელო წვრილმანზე იწყებს სიცილს. იქვე არის დების ბავშვობის მოგონება – თეთრი საქანელა. ბაღში თეთრ, ღრუბლებივით ნაზ კაბებში გამოწყობილი სამი და საქანელისაკენ მირბის და მასზე ჯდება. ანა მათ ნაზად და ნელა აქანავებს. აგნესის ტკივილი მთლიანად ქრება: მასთან არიან ადამიანები, რომლებიც ყველაზე მეტად უყვარს. ის უსმენს მათ საუბარს, გრძნობს მათ სიახლოვეს, მათი ხელების სითბოს. და ფიქრობს, რომ ეს არის ბედნიერება. წამიერად ის ეხება სრულყოფილებას, გრძნობს უსაზღვრო მადლიერებას. აგნესის ხედვაში ამ წამს კარინი და მარია ისეთები არიან, როგორებიც სურთ, რომ იყვნენ; არა მარტო ისინი, არამედ მთელი სამყარო ამ ხედვაში არის მშვენიერი, წარმტაცი. სწორედ ამ გრძნობას ეძებენ, მის გამო დაძრწიან უსახური სულებივით თავიანთ ეულ სამყაროებში უცნობი სტუმრის წასვლის შემდეგ „თეორემის“ პერსონაჟები, ამ გრძნობას მოწყურებული აკეთებს მარტინი საშინელებებს „ღმერთების დაღუპვაში“. ამ წამს ადამიანის დაცემული სული ახერხებს წამოდგომას, წყვეტს უაზრო ამბოხებას და ამგვარად განწმენდილი, კვლავ თავიდან იბადება ჰარმონიულობის განცდაში. აგნესის შინაგანი მონოლოგის შემდეგ წყდება ნათელი კადრი. ისევ შემოდის წითელი ფერი, რომელზეც „დასასრულის“ ნაცვლად აწერია: „და მაშინ შეწყდა ჩურჩული და კივილი“.
