ავტორი: გუგა დალაქიშვილი
„ქუჩა კარგად მორგებულ ინტერიერად მანიფესტირდება:
როგორც კოლექტივის საცხოვრებელი სივრცე, ნამდვილი კოლექტივებისა, რომლებიც ქუჩაში ბინადრობენ… კოლექტივი მუდამ ფხიზელი, მუდამ აჟიტირებული ქმნილებაა, რომელიც – ნაგებობათა შორის – ცხოვრობს, განიცდის, ესმის, იგონებს ისევე, როგორც ცალკეული ინდივიდები თავიანთ ოთხ კედელსშორის სიმარტოვეში“.[i]
ქალაქი მკაცრად უტოპიური ქმნილებაა, რომელიც, თავის პირველად გამოვლინებებში, ბუნების უცილობელი ძალაუფლების სტიქიური შედეგებისაგან თავდახსნის მცდელობას წარმოადგენდა. ქალაქის შინაგანი სტრუქტურის უტოპიური ხასიათი შეიძლება დავინახოთ მის წიაღში გაჩენილი საზოგადოებრივი ურთიერთობების ცვალებად ფორმებში, რომლებიც მუდმივად აირეკლავს განვითარების თანადროულ, ისტორიულ გაგებებს.
ამდენად, განვითარებას ან ქალაქს, როგორც ამ განვითარების სივრცით არეალს, ამ აზრით, არ ახასიათებს შეუვალი ჰომოგენურობა, ანდა რაიმე ზეისტორიული, უნივერსალური ტელეოლოგია, რომელსაც ერთადერთ მოწინააღმდეგედ აბსოლუტური განადგურების უკუნისებრი სიბნელე დაუსახავს.
უმალ პირიქით – ის საკუთარ თავს ახლის პერმანენტული დაგეგმვის საქმეში, მისი სასრული ფაზის დაუსრულებელი გადადების რაციონალური პროცესის მაგენერირებელ ელემენტად წარმოიდგენს.
„საბოლოოდ, თუ ჩვენს ქალაქებში რამე არის მუდმივი, ეს მხოლოდ რაღაც მუდმივის შექმნისათვის მუდმივი მზადებაა, საბოლოო გადაწყვეტილების მუდმივად გადადება, მუდმივი გარდაქმნები, ხანგრძლივი რემონტი და ახალ მოთხოვნებთან ფრაგმენტული შეგუება.“[ii]
თუმცა, ქალაქის ამგვარ შინაგან სწრაფვას ვერ გავიგებთ ზედროულ დეტერმინისტულ კატეგორიად; ისე, თითქოს ის იყოს სამყაროს გაუმხელელი მიზნის აღსრულების პროცესი, რომელიც საკუთარ თავში არავითარ წინააღმდეგობას არ შეიცავს. მით უფრო, მეცხრამეტე საუკუნიდან მოყოლებული, როდესაც ქალაქში შრომის მასობრივი კონცენტრაცია დაიწყო და შეიქმნა ინდუსტრიული პროლეტარიატი, როგორც კლასი, უფრო თვალსაჩინო გახდა ურბანული სივრცეების კლასობრივი დაყოფის მოტივების გარშემო გამართვის სპეციფიკა.
ამიტომ ლოგიკურია, რომ სხვადასხვა ქუჩის მოწყობა წარმოების წესის დომინანტური იდეოლოგიის ლოგიკას დაექვემდებარა. ამდენად, ქალაქის უბნებად (ცენტრალურ და პერიფერიულ უბნებად) დაყოფა, ერთი მხრივ, სუბიექტის მხრიდან კლასობრივი ინტერვენციის შესაძლო მომენტების თავიდან არიდების საშუალებასაც ქმნის. ხოლო, მეორე მხრივ, ამ მომენტის ლოგიკურობის გეოგრაფიულ პრეზენტაციას გვთავაზობს.
ამგვარ დისპოზიციაში, ცენტრმა ღიად სანახაობრივი მნიშვნელობა შეიძინა, სანახაობისა, რომლის თვალისმომჭრელ პომპეზურობაშიც დომინანტი კლასის მიერ შემოთავაზებული მოდერნულობის ტრიუმფალური მუხტი სიმბოლიზდება, სადაც ადამიანების წარმოდგენილი ერთობა კულტურის სპონტანურობისადმი და, შესაბამისად, მისი ცვალებადობის მოუხელთებელი დინამიკისადმი თავმიძღვნის მატერიალურ შესაძლებობას ფლობდა.
სხვა დანარჩენს კი განდევნიდა, ხოლო არქიტექტურაში, სიმდიდრისა და თავბრუდამხვევი სიჭრელის ექსპოზირებით, მსგავსი ტიპის სეგრეგაციული პოლიტიკის ხისტი ბუნების გაბუნდოვანებას ან ევფემიზაციას ახდენდა.
სანახაობის სწორედ ასეთ შინაარსზე ამახვილებს ყურადღებას დევიდ ჰარვი თავის ტექსტში „საჯარო სივრცის პოლიტიკური ეკონომია“. ის, ნაპოლეონ II-ის მმართველობის დროს განხორციელებული არქიტექტურული რეფორმების მაგალითზე, აღწერს პომპეზურ, სახალხო დღესასწაულებს, როგორც ძალაუფლებრივი სუვერენიტეტის ლეგიტიმაციის ერთ-ერთ ნაცად პრაქტიკას.
„პოლიტიკური სხეულის ცნება შენარჩუნებული იქნა, მაგრამ ის უკვე იყო არა სოციალური, არამედ- იმპერიული. სანახაობის მობილიზება, რომის იმპერიის მსგავსად, აქაც სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იარაღი გახდა იმპერიული ძალაუფლების შენარჩუნებუსთვის. უნივერსალური გამოფენები, – აგრძელებს ჰარვი, – რომლებიც გაიმართა, მაგალითად, 1855 და 1867 წლებში, წონას მატებდა ძალაუფლების დიდებულებას და ამასთანავე ხაზს უსვამდა ქალაქს, როგორც საქონლის ცირკულაციის, ტექნოლოგიური განვითარებისა და სოციალური პროგრესის ადგილს.“[iii]
პარალელურად კი, გარეუბნის დასახლებებში თავმოყრილი საზოგადოებები – იქნება ეს ლუმპენპროლეტარიატი თუ უბრალოდ უპოვართა მასა – გარე პერსპექტივიდან მომზირალი კულტურულ – ანთროპოლოგიური კვლევის უძრავ, ამორფულ ობიექტად მოიაზრებოდა.
მოგვიანებით, ეს ვითარება რადიკალურად შეიცვალა: გვიანი კაპიტალიზმის კულტურულმა ლოგიკამ, ცენტრსა და პერიფერიას შორის მსგავსი ტიპის სუბორდინაცია, თავისი მოქნილი იდეოლოგიური აპარატების მეშვეობით, უფრო გააფერმკრთალა და ნაკლებ ხილვადი გახადა. რამდენადაც ცენტრის განვითარების შინაარსი უფრო მჭიდროდ გადაიკვეთა გლობალური კაპიტალის გავრცელების სპეციფიკასთან, რამაც მას (ცენტრს) საბოლოოდ ჩამოართვა ექსკლუზიურობის უცვლელი სტატუსი.
ხოლო პერიფერიულმა კულტურებმა, კონსუმერისტული იდეალების უალტერნატივო უნივერსალიზმთან დაპირისპირებაში, საბოლოოდ დათმეს თავიანთი ავტონომიურობა. მათ ჰეგემონიურ კულტურასთან სწრაფი მიმეზისი განიცადეს; თუმცა თავიანთი უწინდებური, გამორჩეული ლოკალური მახასიათებლები, რაც გარე თვალს ასე ხშირად ხიბლავდა, კულტურის ინდუსტრიის გაძლიერებამ და საინფორმაციო მედიუმების ყოვლისმომცველმა მზერამ მასობრივი კულტურის ლანდშაფტის ერთ-ერთ სახასიათო ფრაგმენტად აქცია.
იტალიის სუბპროლეტარიატის კულტურული და ანთროპოლოგიური გენოციდი – ასე აღწერს კაპიტალიზმის კულტურული ჰეგემონიის ამ, მისთვის ჯერ კიდევ ახალ ფაზას პიერ პაოლო პაზოლინი „აკატონეს“ გადაღებიდან 14 წლის თავზე დაწერილ სტატიაში:
„1961-1975 წლებს შორის რაღაც არსებითი შეიცვალა: მოხდა გენოციდი. მთელი მოსახლეობა კულტურულად განადგურდა. ეს ზუსტად ეხმიანება იმ კულტურულ გენოციდებს, რასაც ადგილი ჰქონდა უშუალოდ ჰიტლერის მიერ ჩატარებული ფიზიკური გენოციდის წინ.
მე რომ ხანგრძლივ მოგზაურობაში წავსულიყავი და რამდენიმე წლის შემდეგ დაბრუნებულს გამესეირნა “დიდი პლებეური მეტროპოლისის” ქუჩებში, დამრჩებოდა შთაბეჭდილება რომ მისი ყველა მაცხოვრებელი გააძევეს და გაანადგურეს, მათ მაგივრად კი ფერმკრთალი, საძაგელი, უბედური აჩრდილები ჩაასახლეს. ჰიტლერის „სს”, ანუ ძველი ღირებულებებისა და ქცევის წესებისგან თავისუფალი ახალგაზრდა ბიჭები იქცნენ სხვანაირი ცხოვრების წესისა და იდეის, ანუ ბურჟუაზიის აჩრდილებად.
დღეს რომ “აკატონეს” ხელახლა გადაღება მომინდეს, ვეღარ შევძლებ. ვერ ვიპოვი ახალგაზრდა ბიჭს, რომელიც თავისი სხეულით ოდნავ მაინც ემგვანებოდა იმ ახალგაზრდებს, საკუთარ თავს რომ განასახიერებდნენ “აკატონეში”.[iv]
ტექნოკრატიული მოდერნულობისათვის დამახასიათებელი რეიფიკაციის პრობლემა წარმოების დომინანტურ წესს მუდმივ ანონიმურობაში ამყოფებს. ადამიანური ბუნების ფრაგმენტაციისა და გარემომცველ სამყაროსთან მისი გაუცხოების საკითხი მხოლოდ საგანთა ტოტალობის გააზრების შედეგად იქნება სრულყოფილად აღქმული. სხვა შემთხვევაში, იგი დარჩება ხარისხობრივი კლასიფიკაციის პოზიტივისტური სააზროვნო ჩარჩოს ტყვეობაში:
„მაშასადამე, ის, თუ რამდენადაა მსგავსი ტიპის მიმოცვლა დომინანტური ფორმა საზოგადოების მეტაბოლურ ცვალებადობაში, არ შეიძლება განვიხილოთ რაოდენობრივი ნიშნებით, რაც ჰარმონიაში იქნებოდა აზროვნების თანამედროვე წესთან, რომელიც უკვე გამოფიტულია დომინანტური სასაქონლო ფორმის რეიფიკაციული ელემენტებით“.[v]
იდეოლოგია, რომელიც, თავის გამოვლინებაში, ფატალური ორიენტირის მქონე ჰუმანიტარული ეთოსის გამტარ ფიგურებს გვთავაზობს, აქტივისტური ჩართულობის სტიქიურ და უმისამართო მომენტს ინდივიდუალური ღირსებისა და მედეგობის მყარ მაქსიმად წარმოგვიდგენს. სუბიექტი მას მომაკვდავი სხეულის სასოწარკვეთილ და სტერილურ იდენტობამდე დაჰყავს.
საინტერესოა, რა ტიპის სუბიექტური პრაქტიკისაგან (თავისი სიფხიზლითა და ნებელობით) შეგვიძლია ველოდოთ ამგვარი მეთოდოლოგიური თანმიმდევრულობის ერთგულებას?!
„ფლანერი“(flaneur)
დღესაც უმიზნოდ გამოვედი ქუჩაში.
ქუჩაში ხალხია და ხალხში სურვილებია სულელური
და მეც მებადება სულელური სურვილი: ვიყო ხალხში“.
შოთა ჩანტლაძე. 15 აპრილი[vi]
ფლანერი მე-19 საუკუნის პარიზის ერთ-ერთი სახასიათო, კოლორიტული ფიგურაა, რომელიც, მოგვიანებით, უფრო ფართოდ, ბოდლერისეული პოეტური არქეტიპის სახით გახდა ცნობილი. ის სხვადასხვაგან ხშირად ხასიათდებოდა, როგორც უსაქმურის, წარმოების წესისაგან ამოვარდნილის, რომანტიკული შეფერილობით სტილიზებული, ტრანსგრესიული ფიგურა. თუმცა, მისი დახასიათების ეს ნაწილი, ალბათ, ყველაზე უფრო ნაკლებადაა მნიშვნელოვანი.
„პარიზი, როგორც ალეგორიული აღქმის ობიექტი. ალეგორიული ხედვა, როგორც გაუცხოებულის ხედვა. ფლანერის ჩართულობის ნაკლებობა: ფლანერი, როგორც ბრბოს ანარეკლი“.[vii]
ამ პერსონაჟის მთავარი ღირსება მდგომარეობს არა მის „ამოვარდნილობაში“, რასაც უზომო აღტაცებით განადიდებდნენ, ყველა საგანში, ცალკეული ატომების, როგორც რაღაც „სუბალტერნული“ კატეგორიის მანიაკალური ისტერიით მაძიებელი თანამედროვე სოციალური მეცნიერებები, არამედ მისი მზერის ირონიულობანარევ სკეპტიკურობაში ქალაქზე. ის ჩართულობას არჩევს თანადასწრებულობას. მონაწილეობას კი დაკვირვებას ამჯობინებს.
ფლანერისეული პოლიტიკური სხეული მოდერნული მეტროპოლისის ურბანული ტრანზიციისადმი მიუმხრომლობისა და შეურიგებლობის მეტაფორად კრისტალიზდება. სანახაობის ცენტრები, მის დისტანციურ ხედვაში, ქაოსისა და სიუცხოვის არქიტექტურულ დასაბუთებადაა აღქმული. ქალაქი, მისი გადმოსახედიდან, თავადაა განვლილი ისტორიული ხდომილებების შესახებ არტიკულირების უნივერსალური ფიგურა. და ეს ენა ფლანერს ყველაზე უკეთ აქვს შესწავლილი. სანახაობის გამაბრუებელი გავლენის უარყოფით კი, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ მისი სუბიექტურობა რევოლუციური ქმედითობის მომენტებითაც შეიძლება დაიტვირთოს.
თუმცა, ურბანული მეტეოროლოგები მისი გაქრობის შესაძლებლობას სულაც არ გამორიცხავენ…
[i] Walter Benjamin, The arcades Project, 1982;
[ii] ბორის გროისი, ქალაქი ტურისტული კვლავწარმოების ეპოქაში. მთარგმნელი ანი ნემსაძე;
[iii] .დევიდ ჰარვი, საჯარო სივრცის პოლიტიკური ეკონომია. მთარგმნელი მაგდა ლაბაძე;
[iv] .პიერ პაოლო პაზოლინი, ლუთერული წერილები, ჩემი “აკატონე” ტელევიზორში, გენოციდის შემდეგ, საზოგადოებრივი გამომცემლობა სა. გა., თბ., 2016. მთარგმნელი ლაშა კალანდაძე;
[v] Georg Lukacs, History and class consciousness, 1971;
[vi] .შოთა ჩანტლაძის მინიატურებიდან;
[vii] Walter Benjamin, The Arcades project, 1982;
