ბელა ტარი 70 წლის გახდა. მის ფილმებსა და საუბრებში მუდამ იგრძნობოდა, რომ ფილმების შექმნას შეწყვეტდა. ყოველ მომდევნო ფილმში, იგრძნობოდა დასასრული. და საბოლოოდ, ტურინის ცხენით დასრულდა.
რატომ ასრულებს ბელა ტარი? კინემატოგრაფიული ენა, კინოს ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი სტილი მიგნებულია, ადამიანები, რომლებიც მასთან ერთად ფილმებს ქმნიდნენ, გვერდზე არიან. უნგრეთის პერიფერიული სივრცე კვლავაც ისეთია, როგორიც 30 წლის წინ. რა აკლია ბელა ტარს იმისთვის, რომ ფილმები გადაიღოს?
მისსავე ნათქვამს თუ მოვიშველიებთ — ის არ ქმნის ფილმებს, სამყაროს ჭვრეტს, ნანახს კინემატოგრაფიულ ყალიბში ათავსებს და ეკრანზე გადმოაქვს. ის არაა რეჟისორი, არც filmmaker, არც ხელოსანი. ბელა ტარი ხელოვანია, რომლის შექმნილი მანამდეა განცდილი; ფილმების შექმნა — ცხოვრების სტილია და არა პროფესია. ის „უკანაკნელი მოდერნისტია“, ბეკეტის კინემატოგრაფიული ძმა. დაუსრულებელ პოსტ-მოდერნულობაში კი, შეუძლებელია მოდერნისტმა ისუნთქოს.
მეგობარი, ჯერ კიდევ 10 წლის წინ წერდა: „ეს კაცი რატო აღარ უნდა იღებდეს ფილმებს. სამყაროს დანაშაულია. ერთი მიზანსცენით მოაქვს ყველაფერი.“ და ეს ნათქვამი ყველაზე ნაღდია. ცხადია, ბელა ტარისნაირ ავტორებთან, სამყარო ნამდვილადაა დამნაშავე — ის დღეს ვეღარ სთავაზობს ხელოვანს იმას, რაც ჭვრეტისთვის აუცილებელია, შესაძლოა ვერც იმას, რაც განჭვრეტადია. და ეს მხოლოდ ბელა ტარს არ ეხება, ამ ეპოქაში, პიკასო ხელებს დაიტეხდა, პრუსტი ნამცხვრის ჭამისგან გასივდებოდა, ბეკეტი გაჩუმდებოდა, ჯოისი? ბურგერის ან სენდვიჩის შიგთავსზე ჩაფიქრებული, 7-8 გვერდიან მონოლოგებს დაწერდა? თუ ხელოვნურ ინტელექტს შეეჯიბრებოდა, სინტაქსს დაუწუნებდა და შემდეგ სხვებთან მიწერილ ელექტრონულ წერილებში ძალიან ბევრს იწუწუნებდა? ბოლოს კი ყველას დაბლოკავდა.
ჩამოთვლილთაგან ყველა, გარდა ხელოვნებასთან ფართო კავშირისა, მჭვრეტელი, დამკვირვებელია. დღეს კი, მჭვრეტელების დრო აღარ არის, დღეს, მოქმედების დროა. მოქმედება წინ აღუდგება ჭვრეტას. მოქმედება დროს შეუგრძნობადს ხდის. მოქმედების დროს, სივრცე მნიშვნელოვანდება. დრო კი ისაა, რაც ამგვარ ავტორებს ყველაზე მეტად სჭრდებათ. ბელა ტარს წაერთვა მისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი — დრო. და ამაში სამყაროა დამნაშავე.
იმის გათვალისწინებით, რომ დღეს აქ, სატანტანგოს გამოსვლიდან 30 წლის შემდეგ ვსხედვართ, საინტერესო იქნებოდა დროზე საუბრით დაგვეწყო. წარსულში თქვი, რომ დრო შენი ფილმების პროტაგონისტია. შეგიძლია, ამაზე უფრო ვრცლად საუბარი?
მგონია, რომ ეს ერთ-ერთი მთავარია თემაა კინოში და ზოგადად, ცხოვრებაშიც. ჩვენი ცხოვრება ორი განზომილებისგან შედგება, ერთია სივრცე და მეორე დრო. და სწორედ ამიტომ არ მიყვარს კინოთეატრში სიარული, რადგან კინოს შემქნელები, უმჯობესია თუ ვიტყვით კაპიტალისტური კინო-ინდუსტრია, დროსა და სივრცეს უგულებელყოფს. ისინი მხოლოდ ამბის თხრობას უსმენენ. და რა არის ეს ამბავთხრობა? როცა ცხოვრობ, თითქმის ერთი და იგივეს აკეთებ ყოველდღე.
როდესაც ფილმების გადაღება დავიწყე, ჩემთვის სულ უფრო და უფრო მნიშნველოვანი გახდა, რომ რაღაც მთლიანობა მეჩვენებინა. რაღაც ისეთი, რაც ჩვენს ცხოვრებას უბრალოდ, შეუფერადებლად უჩვენებს. არ ვფიქრობ, რომ ჩვენი ცხოვრება რაღაც განსაკუთრებულია. ის უბრალოდ მიდის და მიდის.
ზოგი კრიტიკოსი, როცა შენი ფილმების დროსთან მიმართებაზე საუბრობს, იყენებს ფრაზებს, როგორიცაა temps mort — მკვდარი დრო — და სცენებზე საუბრისას, აღნიშნავენ, რომ თხრობის თვალსაზრისით, ისინი არაფერს ემსახურება. მაგრამ შენს ფილმებში ამგვარი მომენტები ისეთი ორგანულია, როგორც სიუჟეტური კვანძები. არსებობს, შენთვის განსხვავება ნარატიულ და არანარატიულ ეპიზოდებს შორის, თუ უბრალოდ ვერ ხვდებიან მთავარს, რაზეცაა საუბარი?
ჩვენ ყოველთვის რაღაც უცნაურ ნარატივში ვართ. როდესაც მაღაზიაში მიდიხარ, ყიდულობ რძეს, ყავას ან რამე სხვას, ეგეც ერთგვარი ნარატივი არ არის? რას ნიშნავს საერთოდ ეს „ნარატივი“? იცი, რა თქვა ენდი უორჰოლმა? — „ყველას შეუძლია იყოს ვარსკვლავი თხუთმეტი წუთით.“ დევიდ ბოუვი უფრო გულუხვი აღმოჩნდა — “შეგვიძლია ვიყოთ გმირები, მხოლოდ ერთი დღე.” ერთ დღეზეა საუბარი. და ხალხს ეგ უნდა. გმირობა უნდა. რა თქმა უნდა, ყველას გვინდა ვიყოთ გმირები, თავისუფლები, შესანიშნავები, თაყვანისცემულნი, ერთგულები, მაგრამ როგორ? ცხოვრება უბრალოდ ცხოვრებაა. და ხვალ დილით, ისევ მაღაზიაში უნდა წახვიდე რძის ან ყავის საყიდლად.
ამ ფილმის პრემიერა 30 წლის წინ იყო. მაგრამ სანამ გადაღებას დავიწყებდით, უფრო ადრე მოგვიწია მუშაობა. 2011 წელს, ამ ჯანდაბა კინოწარმოებას თავი დავანებე. რა უნდა გითხრა ახლა დროზე? ან იმაზე, რა უნდათ ადამიანებს? თითქმის 69 წლის ვარ და მსოფლიოს გარშემო იმდენი რამ ვნახე. აღარ მინდა, რამე განვსაჯო. ახალგაზდობაში მუდამ განვსჯიდი. ასე ადვილი იყო. მაგრამ ახლა ვამბობ: “იყავი გმირი — თუნდაც ერთი დღით.”
შენს ფილმებში დროის გარდა ტექსტურაც უმნიშვნელოვანესია — იქნება ეს ტალახზე ნაწვიმარი, თუ პერსონაჟების ტანსაცმელი. და ამ ტექსტურების გამო, იგრძნობა, რომ შენს ნამუშევრებში, მყარი, კონკრეტული რეალობაა. მაგრამ შენს ფილმებში სიმბოლოების ძიება, კრიტიკოსებს შორის ძალიან ტენდენციურია. ამ 30 წლის განმავლობაში, რაც სატანტანგო გამოვიდა, ხალხი ზედმეტად ინტელექტუალურად ხომ არ უდგება მას? და ცდილობენ მის წაკითხვას იმგვარად, როგორადაც შენ სულაც არ ჩაგიფიქრებია?
პირველ რიგში, ეს ფილმი ეფუძნება ლასლო კრასნაჰორკაის პირველ რომანს. ჩვენ დავმეგობრდით. ის, იქ იყო, არა გადაღებისას, არამედ პოსტ-პროდუქციის პერიოდში. ამ წიგნის დაწერისას, ახალგაზრდა კაცი თვითონ ცხოვრობდა უნგრეთის დაბლობში, ძალიან მახინჯ ეზოში. როდესაც მუშაობა დავიწყეთ, მასთან ერთად იმ ადგილებს ვნახულობდი, სადაც წერდა, რადგან მინდოდა იმავე რეალობის ნახვა. როცა იქ მივედი, მის წიგნში აღწერილი ადამიანები სულ სხვანაირად დავინახე, არა ისე, როგორც მკითხველს წარმომედგინა. ეს ნიშნავდა, რომ უკან, იმავე რეალობაში უნდა დავბრუნებულიყავი. სხვა კინემატოგრაფიული ენა მეპოვა, ან სხვა მეთოდი, რომ ეს რეალობა გადმომეცა. რომანი იყო საყრდენი, მაგრამ მთავარი იყო ჩვენი კინემატოგრაფიული ენა გვეპოვა, ტრანსფორმაციის ენა. ერთი-ერთში გადმოტანა სულელური, პრიმიტიული და უშნო იქნებოდა.
იმ პეიზაჟების აღმოჩენისას, შენთვის ეს ფილმი კონკრეტულ დროსა და ადგილში იდგამდა ფესვებს? რადგან ის, თითქოს დროის მიღმაა. და მაინც, სულ მცირე დიდ ბრიტანეთში, ფილმი ხასიათდება როგორც დაღმასვლა კომუნიზმისა აღმოსავლეთ ევროპაში, რაც მას პოლიტიკურ ელფერსაც ანიჭებს. შენთვის ეს ფილმი მართლა კონკრეტულ ეპოქაზეა?
არასდროს — არასდროს გვიმუშავია დღევანდელობაზე, მიმდინარე მოვლენებზე. ჩემი მიზანი იყო საუბარი რაღაც მარადიულზე, უფრო ღრმაზე, ვიდრე დროა. ამიტომაც ვერასდროს დაინახავ ჩემს ფილმებში მანქანას ან რაიმეს, რაც დროს უჩვენებს. ვერასდროს ნახავ გაზეთს, ყდით და თარიღით. ქუჩას სრულად ვასუფთავებთ, ვშლით ყველა რეკლამას ან ნიშანს, რაც დროს უჩვენებს, იმიტომ, რომ ჩემთვის ეს ყველაფერი მარადიულია. მესმის, რომ დღეს გადასახადები უნდა გადაიხადო, მაგრამ შენი ცხოვრება — ის, ცოტათი კოსმიური უნდა იყოს.
რას უპასუხებდი იმათ, ვინც თქვენს ნამუშევრებში სულიერ განზომილებას ხედავს?
ეს არ არის სულიერი. იქ ყოფნაა. არ მომწონს სიტყვა „სიმბოლო“. ღმერთს ვფიცავ, ყველაფერი რეალურია და აქ, ახლა ხდება. ეს შენ ხარ. ამიტომ ვამბობ, არც სიმბოლო, არც ალეგორია. ის არ უხდება კინოს, რადგან ვერ გადაიღებ იმას, რაც არ არსებობს რეალობაში. მაგიდა მაგიდაა. მაგრამ, რა თქმა უნდა, ჩვენ ათასობით მაგიდა ვიცით.
დროის საკითხს რომ დავბრუნდეთ — ერთ-ერთ ინტერვიუში ამბობ, რომ სატანტანგო თავდაპირველად 6 საათზე იყო გათვლილი. თუმცა, გადაღებისას ხანგრძლივობა კიდევ გაიზარდა. რატომ იყო თავიდანვე დაგეგმილი ამხელა ხანგრძლივობის? რა გაძლია ამ ხანგრძლივობამ ისეთი, რასაც მოკლემეტრაჟი ვერ მოგცემდა?
რომანში ერთი თავია, რომელშიც ირიმიაში საუბრობს, მგონი, მეშვიდე თავია, მაგრამ ნამდვილად მეორე ნაწილია. მთელი რომანის სტრუქტურა ტანგოს სტრუქტურაა — ექვსი ნაბიჯი წინ, ექვსი უკან. როდესაც ვიღებდით, ირიმიაშის გამოსვლა ისე გადავიღეთ, როგორც წიგნშია, რადგან უბრალოდ გაუგებარი იქნებოდა, როგორ აგროვებს ირიმიაში ხალხის ფულს. ძალიან მკაფიოდ უნდა აჩვენო რა შეიძლება მოხდეს და რა ხდება რეალურად ფიზიკურად. ბევრი კინორეჟისორი არ მომწონს, მაგრამ რაც ჰიჩკოკისგან მართლა შეიძლება ისწავლო, გადაიღო ის, რაც რეალურად ხდება.
ყოფილა ოდესმე საუბარი იმაზე, რომ ვერქმაისტერის ჰარმონიებიც იმავე ხანგრძლივობის ყოფილიყო? იმავე ავტორის რომანი, წინააღმდეგობის მელანქოლია, რომელსაც ფილმი ეფუძნება, უფრო გრძელია, ვიდრე სატანტანგოს რომანი.
ლასლომ მელანქოლიის ხელნაწერი მომცა და მაშინვე მივხვდი, რომ ამ რომანზე ფილმის გადაღება შეუძლებელია. იმ მარტივი მიზეზით, რომ არ ვიცნობ არავის, ვისაც შეუძლია იანოშ ვალუშკა იყოს. რამდენიმე წლის შემდეგ, ბერლინში ვიყავი, ახალგაზრდა კინორეჟისორებთან ვმუშაობდი, ერთმა მათგანმა ქასთინგი ჩაატარა და ლარს რუდოლფი მოიწვია, ის, ვინც ბოლოს იანოში ითამაშა. ქუჩის მუსიკოსი იყო, რაღაც როკ-ენ-როლის მსგავსს, საყვირზე უკრავდა. დავინახე ეს ბიჭი და უცბად ვიგრძენი, იქნებ ეს იყოს იანოში, მისი ხასიათის, მისი ყოფნის გამო. ის გახდა მიზეზი, რატომაც ვერქმაისტერის ჰარმონიები გადავიღეთ. მან მე მაიძულა.
ლასლოს ვუთხარი, კარგი, დავიწყოთ ფილმის შექმნა. მაგრამ ისიც ვუთხარი, რომ რომანის სამი დიდი ნაწილიდან, მაინტერესებდა მხოლოდ შუა — რომელსაც ერქვა ვერქმაისტერის ჰარმონიები. პირველი თავიც მშვენიერია, შეიძლებოდა გადამეღო, ვთქვათ, ერთსაათიანი ფილმი მატარებლის ამბავსა და ქალბატონ პლაუფზე. ბოლო თავიც საოცარია. მაგრამ შუა ნაწილი, ეგ იყო ჩვენი ამბავი.
ფილმის ხანგრძლივობა მთლიანად იმაზეა დამოკიდებული, რა გინდა რომ თქვა. შეიძლება გაქვს ნანახი ჩემი მოკლემეტრაჟიანი, პროლოგი (2004), რაღაც ჰაიკუს მსგავსი. მხოლოდ ხუთი წუთია. არ მანაღვლებს, რაა მისაღები. ჩვენ მხოლოდ იმას ვაკეთებთ, რასაც ვგრძნობთ. გრძნობ დროის ხანგრძლივობას, რიტმს, რადგან ეს ის ფორმაა, რასაც აკეთებ. და ეს მოდის სტილიდან, იმიდან თუ რა გინდა გაუზიარო ხალხს.
სატანტანგო იმ ფილმთაგანია, რომელმაც მართლაც შეცვლა თუ როგორ იქმნება და აღიქმება კინო. თქვი, რომ გადაღებამდე ეძებდი ფორმას, რომლითაც იქ ნანახ რეალობას გადმოსცემდი. რამდენად გააზრებულად ცდილობდი შეგექმნა კინოს ახალი სტილი, იმგვარი, რაც წარსულის გამოცდილებებისგან განსხვავდებოდა?
სტილი ნაბიჯ-ნაბიჯ მოდის. ამ სტილით არ იბადები. პირველი, მეორე, მესამე ფილმიდან… როცა მათ ასრულებ — რადგან სულელი არ ხარ, იმედი მაქვს, — ახალი კითხვები გიჩნდება. და ამ ახალ კითხვებს, ძველი პასუხები აღარ ერგება. წინ უნდა წახვიდე. ყოველი მომდევნო პროექტი გაიძულებს კიდევ ერთი ნაბიჯი გადადგა.
ვიცოდით, რომ სატანტანგოს შექმნა ძნელი იქნებოდა. იყო კიდეც, აბსოლუტურად, მაგრამ გვიყვარდა რასაც ვაკეთებდით. სამწუხაროდ, იმ დროიდან ბევრი აღარაა ცოცხალი, მსახიობები, ოპერატორები. ბევრი კარგი კაცი წავიდა, და როცა ამბობ, „30 წელი გავიდა“, რა უნდა ვთქვა? დაიკარგა ეს 30 წელი, მაგრამ ინტელექტუალურად, ემოციურად, ფიზიკურად, ეს იყო დიდი გამოწვევა, დიდი თავგადასავალი. ყველა ვინც ამ პროექტში იყო, ერთად ვიყავით 120 გადასაღები დღე, 2 წელიც მანამდე, მზადებისას. ეს არ იყო ფილმის გადაღება… ჩვენ დავფრინავდით.
თარგმნა და შესავალი დაურთო გიორგი ჯავახიშვილმა
წყარო: bfi.org.uk
